Қон туфлаш ва ўпкадан қон кетиши Балғамда қон томчилари бўлиши, туфлаганда суюқ ёки қотган қон чиқишига қон туфлаш, дейилади. Қоннинг бронхга мўл кетиши ва йутал билан ташқарига чиқишига ўпкадан қон кетиши дейилади. Қон туфлашнинг қон кетишдан фарқи чиқаётган қоннинг миқдорида. Европа респиратор жамияти экспертлари (ERS) ўпкадан қон кетиши деб, беморнинг 24 соат ичида 200 дан 1000 мл.гача қон йўқотишига айтишади. Бемор 50 мл гача қон йўқотса, қон туфлаш дейилади, 50 мл дан кўп қон оқса, қон кетиши дейилади. Ўпкадан қон кетганда йўтал билан бирга кўп миқдорда, вақти- вақти билан қон чиқиб туради. Кетаётган қоннинг миқдорига қараб, В.И.Стручков (1998) таснифи бўйича, қон кетишининг 4 та даражаси тафовут қилинади: 50 мл дан 100 мл гача қон оқса I даражали, 100 мл дан 300 мл гача – II даражали, 300 мл дан 500 мл гача – III даражали, 500 мл дан кўп бўлса, IV даражали қон кетиш ҳисобланади. Ҳозирги пайтда Россияда қон кетишининг
миқдорига қараб кичик (100 мл гача), ўртача (500 мл гача) ва кўп ёки профузли қон кетишга ажратилади. Қоннинг бир қисми нафас йўлларидан йўтал билан чиқмаслиги мумкин, балки аспирация бўлиши ёки бемор ютиши мумкин. Шунинг учун ўпкадан қон кетганда, оқаётган қон тахминий бўлади. Қон кетиши ва қон туфлаш силнинг деструктив турларида 5,2 – 6,5% да учрайди.
Профузли ўпкадан қон кетиши ҳаёт учун хавфли бўлиб, ўлимга олиб келиши эҳтимол. Асфиксия ёки қон кетишнинг кейинги асоратлари –аспирацион зотилжам, сил жараёнининг кучайиши, 80% гача, кичик ҳажмдаги қон кетишда 7-30% гача ўлимга олиб келиши мумкин.
Патогенези ва патологик анатомияси Қон туфлаш ва ўпкадан қон кетиши силнинг яллиғланган турларида, казеоз зотилжамда, фиброз-кавакли силда кўпроқ учрайди. Баъзан ўпкадан қон кетиши цирротик силда ёки пневмофиброзда ҳам учраши мумкин. Ўпкадан қон кетишнинг бошқа сабабларига ўпканинг паразитар ёки замбуруғли касалликлари, биринчи навбатда, кавакдаги қолдиқ аспергилема киради. Камдан-кам ўпкадан қон кетишнинг сабаблари бронх карциониди, бронхолитиаз, бронхоэктазлар, ўпка инфаркти, ўпка операциясидан кейинги асоратлардир.
Ўпкадан қон кетишнинг морфологик асосини бронхиал артерияларнинг аневризматик кенгайиши ва деворларининг юпқалашиши, бронхиал артерия ва ўпка артерияси ўртасидаги ҳар хил даражадаги, асосан артериола ва капиллярлар даражасидаги анастомозларининг ўзгаришлари ташкил қилади. Қон томирлар юқори босимдаги гиперваскуляризация зонасини ташкил қилади. Бу хилда ўзгарган томирларнинг аррозияси ёки ёрилиши бронхларнинг шиллиқ қаватига ёки шиллиқ қават остига қон йиғилиб, ўпка тўқимасига ва бронхларга қон қуйилишига олиб келади ҳамда ўпкадан қон кетишнинг ҳар хил оғирлик даражалари кузатилади. Баъзан ўпкадан қон
кетишига кавак ёки бронх деворидаги қон томирларнинг йирингли-некротик жараён туфайли емирилиши сабаб бўлади. 

Клиника ва диагностикаси
Ўпкадан қон кетиши кўпроқ ўрта ёшдаги эркакларда кузатилади. Бемор олдин қон туфлай бошлайди, лекин бирданига профуз қон кетиши ҳам мумкин. Қип қизил ёки тўқ қизил қон тоза ҳолда ёки балғам аралаш йўталганда оғиздан тушади. Одатда қон кўпикли бўлиб, ивимайди. Тўғри диагноз қўйиш учун бемор анамнезида ўпка, юрак касали, қон касали борлигини суриштириш керак. Ўпкадан қон оқаётганда қизилўнгачдан ёки ошқозондан қон кетишидан, фарқли ўлароқ, қон йўтал билан чиқади ва кўпик аралаш бўлади. Қон қип қизил бўлса, бронхиал артериядан, тўқ қизил бўлса, ўпка артерияси тизимидан оқаётган бўлади. Қон ўпка томирларидан чиқаётган бўлса, нейтрал ёки ишқорли, овқат ҳазм қилиш аъзолари томир-ларидан чиқаётган бўлса, кислотали муҳитда бўлади. Баъзан 528 қон аралашган балғамда сил таёқчалари топилади, бу беморда қон оқишининг сабаби, ўпка сили эканлигидан далолат беради. Бемор, кўпинча, қайси ўпкасидан қон оқаётганини айтолмайди. Беморнинг субъектив сезгилари ҳамиша ҳам хақиқатга тўғри келавермайди, шунинг учун уларни баҳолашда эҳтиёт бўлиш керак. Қон туфлаш ва ўпкадан қон кетаётган беморни биринчи марта кўришда артериал қон босимини ўлчаш асосий омиллардан биридир. Ўпкадан қон оқаётган жойда аускултацияда нам хириллаш ва ғичирлаш эшитилади. Диагнозни аниқлаш мақсадида, албатта ўпкани рентенда иккита проекцияда кўриш керак.
Ҳозирги шароитда рақамли рентгенография ўпкадаги патологик жараённи тезда аниқлаш имконини беради. Лекин бу усул ERS экспертлари фикрича, 20-46% ҳолларда қон кетаётган жойни аниқлаб бера олмайди, патологик жараённи аниқлаб бўлмайди ёки ўпкадаги ўзгаришлар икки томонлама бўлади. Бундай ҳолларда ўпкадаги жараённи аниқлашга компютерли томография (КТ) катта ёрдам беради. КТда бронхоэктазлар ҳам кўринади. Ҳозирги пайтда бронхоскопия ўпкадан қон кетишида асосий диагностик
ва даволаш муолажаларидан бири ҳисобланади. Бронхоскопия нафас йўлларини кўриб, қайси бронхдан қон кетаётганини аниқлаш мумкин бўлган ягона усулдир. Ўпкадан қон кетаётганда қаттиқ Фридел ва эгилувчан фибробронхоскопдан фойдаланилади. Қаттиқ бронхоскоп қонни бронх йўлларидан яхшилаб тозалашга ва ўпка  вентиляциясининг тезроқ тикланишига ёрдам берса, фибробронхоскоп кичик бронхларни кўриш имконини беради. Ўпкасидан қон кетаётган беморларда қоннинг қаердан кетаётганини аниқлашда бронхоскопия ва асосан бронхиал артериография ёрдам беради. Бронхиал артериография учун маҳаллий анестезия ёрдамида сон артериясига
Селдингер усулида пункция қилиниб, махсус катетер аортага ва ундан бронхиал артериянинг бошланиш жойига киритилади. Рентгенконтраст эритма юбориб, рентген сурати олинади, ўпкадан қон кетишнинг асосий ва ёрдамчи белгилари аниқланади. Ўпкадан қон кетишининг асосий белгилари - қон кетиб турганда контраст модданинг қон томир деворидан ташқарига чиқиши, қон кетиши тўхтаганида эса, томир деворларининг окклюзияси (жипслашиши) ҳисобланади. Ўпкадан қон кетишнинг ёрдамчи белгилари – бронхиал артериялар тўрининг кенгайиши (гиперваскуляризация), қон томирларининг аневризматик кенгайиши, бронхиал артериялар периферик
шоҳларининг тромбози, бронхиал ва ўпка артериялари ўртасида анастомоз тўрлар ҳосил бўлишидир.
Қоннинг умумий таҳлилида албатта тромбоцитлар сонини, гемоглобинни аниқлаш керак. Гемоглобинни динамикада аниқлаш қон кетишнинг индикатори назоратидир. Бундан ташқари, қон ивиши кўрсаткичларини (коагулограммани) ҳам аниқлаш керак.
Даволаш Ўпкадан профузли қон кетганда қуйидаги 3 амални бажариш керак:
· нафас йўлларини ҳимоялаш ва реанимация (асфиксия бўлмаслиги учун);
· қон кетаётган жойни ва сабабини аниқлаш;
· қон кетишини тўхтатиш ва қайталашининг олдини олиш.
Даволаш муассасасидан ташқарида ўпкадан қон кетганда биринчи ёрдам бериш учун беморни зудлик билан махсус касалхонага ётқизиш керак. Айни вақтда беморга қон кетишидан қўрқмаслиги ва, иложи борича, йўтални тутиб турмаслиги тушунтирилади. Аксинча, нафас йўлларидан ҳамма қонни йўтал билан чиқариб ташлаш муҳим. Беморни яхшироқ йўталиб, қонни чиқариб ташлаши учун ўтирган ёки ярим ўтирган ҳолда ўпкада операция қилиш мумкин бўлган махсус касалхонага олиб борилади.
Ўпкасидан қон кетаётган беморларни даволаш алгоритми 

· беморни қон кетаётган ўпкаси томони билан ётқизиш;
· кислород ингаляцияси, этамзилат, дицинон (томир деворлари ўтказувчанлигини камайтириш учун), аминокапрон кислота (қоннинг қуюқлашишини оширувчи дорилар), транквилизаторлар, йўталга қарши дорилар;
· артериал қон босимини ва кичик қон айланиш доираси босимини камайтириш (ганглиоблокаторлар: азаметоний бромид, триметофан камсилат, клонидин;
· бронхоскопия;
· жарроҳлик аралашувининг энг маъқул ҳажмини аниқлаш (ўпка резекцияси, пневмонэктомия ва бошқалар);
· иккита каналли найча ёки битта каналли найчани соғ ўпкага эндобронхиал киритиш йўли билан умумий оғриқсизлантириш ёрдамида жарроҳлик муолажасини бажариш;
· операция тугагач, санацион бронхоскопия ўтказиш;
· фармакологик, эндоскопик, рентген – эндоваскуляр ва жарроҳлик усуллари билан ўпкадан қон кетишини тўхтатиш.
Фармакологик усулларга бошқарувчан артериал гипотензия киради. Бошқарувчан артериал гипотензия катта қон айланиш доирасига кирувчи бронхиал артериялардан қон кетаётганида самарали бўлади. Систолик артериал босимни 85-90 мм.рт.ст.гача тушиши тромбоз ҳосил бўлиши ва қон тўхташига шароит яратади. Шу мақсадда қуйидаги дори препаратларидан бири қўлланилинади:
· Триметофан камсилат – 0,05%-0,1% эритмаси глюкозанинг 5% ли эритмасида ёки натрий хлориднинг 0,9% ли эритмасида венага томчилаб қуйилади (минутига 30 – 50 томчи).
· Натрий нитропруссид – минутига 0,25-10 мкг|кг венага.
· Азаметоний бромид 0,5 – 1 мл 5% ли эритмаси, мушак орасига – 8-15 минутдан кейин таъсир қилади. 530
· Изосорбид динитрат – 0,01 г (2 та таблетка тил тагига).
· Клиникамизда систолик артериал босимни тушириш учун папаверин
2% ли эритмаси 2 мл, дибазол 1% ли эритмаси 2-3 мл мушак орасига, магнезий сульфат 25% ли эритмаси 5 мл венага ёки мушак орасига ва бошқа кенг тарқалган гипотензив дорилар ҳам қўлланилинади.
Агар қон ўпка артерияси тизимидаги томирлардан оқаётган бўлса, кичик қон айланиш доирасидаги босимни пасайтириш учун венага аминофиллин ёки эуфиллин (5-10 мл 2,4% ли эритмаси 5-10 мл натрий хлориднинг 0,9% ли эритмаси билан аралаштирилиб венага 5-6 минут мобайнида) юборилади. Ўпкадан қон кетишнинг барча турларида қон ивишини яхшилаш учун фибринолиз ингибитори 5%ли аминокапрон кислота 100 мл миқдорда венага томчилаб юборилади. Бундан ташқари, дицинон 2 мл, этамзилат 12,5% ли 2 мл венага ёки мушак орасига, натрий хлориднинг 10% ли эритмаси 20 – 50 мл венага юборилади. Яна, қонни тўхтатиш учун RW, СПИД, HbsAg, HCVAg манфий бўлган донорлардан олинган янги таёрланган қон, плазма, криоплазма қуйилади. Кичик ва ўртача даражали ўпкадан қон кетишда, ҳамда беморни зудлик билан махсус касалхонага ётқизишнинг иложи бўлмаганда фармакологик усуллар 80-90% беморларда қон тўхташига ёрдам беради. Ўпкадан қон кетишини тўхтатиш учун пневмоперитонеум (қорин бўшлиғига 800-1000мл миқдорда ҳаво юбориш) қилинади ва кейинчалик ҳар 7-10 кунда такрорлаб турилади.
Ўпкадан қон кетишни тўхтатиш – бу бронхоскопия қилиб, қон кетаётган жойга бевосита таъсир қилиш (диатермокоагуляция, лазерли фотокоагуляция), қон кетаётган бронх окклюзияси (яъни, бронхообтуратор қўйиш). Бевосита таъсир қилиш бронх ўсмаларида самарали бўлса, бронхообтуратор қўйиш профузли қон оқишда қўлланилади.
Окклюзия учун силикон баллонли катетер, поролонли булут (губка), дока тампонлар ишлатилади. Бронхо-обтуратор, кўпинча, 2-3 кун туради. Бронх окклюзияси бронхиал тизимнинг бошқа жойларида қон аспирациясининг олдини олади ва баъзан қон кетишини бутунлай тўхтатади. Агар беморга жарроҳлик муолажаси қилиш керак бўлса, бронх окклюзияси операцияга тайёрланиш вақтини узайтириб операцияни бажариш шароитларини яхшилашга ёрдам беради.
Қон кетиши тўхтаган беморларда бронхоскопияни биринчи 2-3 кунда бажарилади. Шу йўл билан қон кетаётган сегментар бронхда ивиб қолган қон қолдиқларини аниқлаш мумкин.
Ўпкадан қон кетишни тўхтатишнинг самарали усулларидан бири - қон кетаётган томирни эндоваскуляр окклюзиясидир (ёки қон кетаётган бронхиал артериянинг эмболизацияси). Бу усулни ангиография қила оладиган тажрибали рентгенолог бажариши керак. Олдин артериография қилиб қон кетаётган бронхиал артерияни
аниқлаб олинади. Эмболизация учун биринчи навбатда поливинилалкогол (PVA) рентгенконтраст билан бирга ишлатилади. PVA сўрилиб кетмайди, шунинг учун реканализация кузатилмайди. Желатинли булут ҳам ишлатилиши мумкин, лекин камчилиги реканализация беришидир, шу сабабли, PVA га қўшимча сифатида ишлатилади. Бронхиал артериялари эмболизацияси 73-98% самара беради. Бу усулнинг асоратлари кўп. Энг кўп учрайдигани – кўкрак соҳасидаги оғриқ. Оғриққа, асосан, ишемия сабаб
бўлади, одатда у ўтиб кетади. Энг оғир асорат – орқа мия ишемияси, 1% учрайди. Микрокатетерларнинг коаксиал тизимидан фойдаланиб, суперселектив эмболизация ўтказиш билан бу асоратнинг олдини олиш мумкин.
Консерватив даво самара бермаганда, қон кетиши беморнинг ҳаётини хавф остида қолдирганда жарроҳлик муолажаси қўлла-нилади. Қон оқишнинг сабаби аспергилёма бўлганида жарроҳлик операцияси учун кўрсатма ҳисобланади.
Ўпкадан қон кетаётганда бажариладиган операциялар зудлик билан қилинадиган, тезда бажариладиган, кечиктирилган ва режалаштирилган операцияларга бўлинади. Зудлик билан қили-надиган операциялар қон кетаётган вақтда, тезда бажариладиган операциялар - қон кетиши тўхтагач, кечиктирилган ёки режа-лаштирилган операциялар - қон кетиши тўхтагач, тўлақонли операциядан олдинги тайёргарликдан кейин, махсус текширишлардан сўнг бажарилади. Кутиш тактикаси баъзан қон кетишининг
қайталашига, аспирацион зотилжамга, касалликни кучайишига олиб келади.
Ўпкадан қон кетганда бажариладиган асосий операциялар – касалланган жойни қон кетиш манбаи билан бирга ўпка резекциясидир. Камроқ коллапсохирургик операциялар (торако-пластика, экстраплеврал пломбировка), жуда кам бронхнинг жарроҳлик окклюзияси, бронхиал артерияларни боғлаш бажари-лади. Бу операцияларда 1 – 50% ҳолларда ўлим содир бўлади. Операцияга кўрсатма бўлмаган ҳолларда (масалан, кучли нафас етишмаслигида) бошқа усуллар қўлланилади. Ўпкадаги кавакка калий
йодид ёки натрий йодид юбориш, бронх ёки теридан киритилган катетер орқали амфотерицин В ни N-ацетилцистеин билан ёки ўзини юбориш мумкин.
Профуз қон кетганда кетган қоннинг ўрнини қисман тўлдириш учун эритроцитар масса ва янги тайёрланган музлатилган плазма қуйилади. Ўпкадан қон кетиши туфайли бажарилаётган операция вақтида ва тамом бўлгач, санацион бронхоскопия қилиш керак, чунки бронх йўлларида қолиб, қотган ёки суюқ қон аспирацион зотилжамга олиб келади. Ўпкадан қон кетиши тўхтатилгач, аспирацион зотилжамнинг олдини олиш ва сил жараёнининг кучайиб кетмаслиги учун антибиотиклар ва силга қарши
препаратлар қўлланади.
Ўпкадан қон кетишнинг асосий профилактикаси ўпка касалликларини вақтида аниқлаш ва даволашдан иборат. Анамнезида ўпкадан қон кетиши кузатилган беморларда операцияга кўрсатма бўлса, жарроҳлик амалиётини ўз вақтида ва режали амалга ошириш керак. 
Спонтан пневмоторакс
Шикастланиш ёки даволаш-диагностика муолажа таъсирисиз висцерал плевра бутунлигининг бузилиши натижасида плевра бўшлиғига бирданига ҳаво киришига спонтан пневмоторакс, дейилади. Спонтан пневмоторакс бирламчи (идиопатик) ва иккиламчи бўлади. Ўпка паренхимасидаги турли дегенератив-дистрофик ўзгаришлар идиопатик пневмоторакс учун морфологик асос бўлади, буларга бирламчи ўпка эмфиземаси ривожланадиган ирсий касалликлар, протеолитик ферментларнинг a1-ингибитори етишмовчилиги, ўпканинг сурункали касалликлари негизида келиб чиқадиган эмфизематоз буллалар киради. Ўпка носпецифик касалликлари (абсцесс, гангрена, деструктив зотилжам), сил (кавак, инфилтрат, ўчоқлар), кисталар (эхинококкоз, алвеококкоз, бронхоген киста), ўпканинг емирилувчи ўсмалари ва метастазлари ва бошқа кам учрайдиган (замбуруғ, саркоидоз, бериллиоз, гистиоцитоз Х) ўпка касалликлари спонтан пневмотораксга асос бўлиши мумкин.
Баъзи ҳолатларда, спонтан пневмотораксдан кейин плевра бўшлиғига суюқлик йиғилади, у сероз, фибриноз ёки йирингли бўлиши мумкин. Фаол ўпка силида спонтан пневмотораксдан сўнг плевра бўшлиғига суюқлик йиғилиши ва тезда иккиламчи микрофлора қўшилиши натижасида йиринглаш (пиопнев-моторакс) кузатилади (21.2-расм).
Ўпка силида спонтан пневмоторакснинг клиник кўриниши турлича. У сил жараёнинниг тарқалганлигига, коллапс даражасига, плеврал экссудат хусусиятига, бактерия ажратиш ҳажмига боғлиқ. Бу клиник-рентгенологик ва микробиологик кўрсаткичлар биргаликда беморнинг умумий ҳолатини, касалликнинг кечишини белгилайди. Шунга асосланиб, клиникамизда бемор ҳолатини ва даволаш натижасини таҳлил қилиш учун миқдорий усул ишлаб чиқилди. Клиник-рентгенологик ва микробиологик кўрсатичларнинг намоён бўлишига қараб, бирдан тўртгача рақамли баҳо берилди ва баҳолар йиғиндисини бемор ҳолатини кўрсаткичи деб аталди.
 Сил жараёнининг тарқалган, фаол турларида дренаж орқали ҳавони ташқи муҳитга чиқиши, кислород етишмовчилиги бўлган организмнинг мослашиш имкониятларини камайтириб юборади. Баъзи шошилинч ҳолатлар (босимли пневмоторакс, кучли йирингли интоксикация) бундан мустасно.
Шундай қилиб, ўпка, плевра, бронх сили ва унинг асорат-ларида турли хил операциялар бажарилади. Радикал операциялар – ўпканинг қисман резекцияси, пулмонэктомия юқори самарали операциялар бўлиб, самарадорлиги 85–95%ни ташкил қилади. Бу операцияларда ўлим 2–15% беморларда кузатилади. Коллапсо-хирургик операциялар ҳам травматик бўлишига қарамай, жуда самарали операциядир. Операция 90–95% самарали бўлади, ўлим эса 2–3% бўлади, холос. Операция вақтида ва ундан кейинги давр асоратсиз бўлганда, реабилитация даври 1–3 ой давом этади.
Операциядан кейин 6 ой, 1 йил ўтгач, беморларнинг функционал ҳолати ва меҳнат қобилияти тикланади. Сил жараёнининг узоқ кечиши, тарқалганлиги, асоратлари, организмнинг функционал ва иммун имкониятлари пастлиги, антибактериал дориларга турғунлик ва ножўя таъсири операцияларнинг самарасизлигининг асосий сабабларидир. Ўпка сили билан касалланган беморларнинг даволаш самарадорлигини ошириш учун фтизиохирургиянинг имконият-ларидан кенг фойдаланиш керак. Антибактериал терапиянинг имконияти чекланганда, ўпкада катта морфологик ўзгаришлар қолганда беморларни фтизиохирургга маслаҳатга юбориш мақсадга мувофиқдир.
Суяк-бщ-им силининг жарроҳлик муолажаси
Суяк-бўғим сили бор беморларни даволашда этиотроп терапиядан ташқари, жарроҳлик йўли билан даволаш ҳам катта аҳа-миятга эга. Кўпчилик ҳолларда, ўз вақтида жарроҳлик йўли билан даволаш, беморнинг тўлиқ тузалишига олиб келади. Санкт-Петербург Фтизиопулмонология илмийтекшириш институти ходимлари беморларни комплекс жарроҳлик йўли билан даволашни тадбиқ этиб, шикастланишини камайтириш, муолажа усулларини такомиллаштириб, юқори натижаларга эришдилар , ҳамроҳ оғир касалликлари бор беморларда жарроҳликдаги хавфни камайтириш каби муаммоларни ҳал қилдилар. 
Спонтан пневмоторакс ва плевра эмпиемаси билан асоратланган ўпка силида маҳаллий даволаш алгоритми
Реконструктив-қайта тиклаш жарроҳлик усули янги босқичга кўтарилиб, самарадорлиги ошди, озорланиш камайтирилди. Ҳозирги даврда жарроҳлик муолажасини эрта қўллаш назарий ва амалий жиҳатдан асосланди, сил жараёнининг жойлашган ўрнига қараб, силга қарши даволаш муддати анча қисқартирилди. Масалан, ўпкадан бошқа жойдаги аъзолар сили (суяк-бўғим ва умуртқа, лимфа тугунлари, сийдик ажратиш ва жинсий аъзолар силида) беморларни даволашнинг барвақт босқичида 4-6 ҳафтада жарроҳлик муолажаси тавсия этилади. Бунда тўқималардаги деструкция ўчоғи тозаланиб, силга қарши дорилар таъсирининг кучайишига олиб келади.
Шуни такидлаш лозимки, кечикиб аниқланган беморлар сонининг кўпайиши, силга қарши дорилар самарасининг пасайиши, дориларга чидамли микобактерия штаммлари келтириб чиқараётган касаллар сонининг кўпайиб бориши жарроҳлик усулининг кенг қўлланилишига сабаб бўлади. Жарроҳлик усулининг яна бир аҳамияти шундан иборатки, зарарланган сил ўчоғидан бевосита патологик материал олинади. Жарроҳлик муолажаларидан кейин олинган материал якуний диагноз учун гистологик ва
бактериологик усулларда текширилади. Шу билан бирга, сил таёқчаларининг дориларга турғунлиги, L-тур мавжудлиги ўрганилади, ПЗР, иммунфермент таҳлиллар ўтказилади.
Жарроҳлик муолажасини бажариш шифокордан юқори малакани талаб қилади, бу мураккаб муолажалар сил институти клиникалари, ихтисослаштирилган муассасаларда бажарилиши шарт. Жарроҳлик амалиётидан олдин, кимёдорилар билан бир қаторда, жароҳатланган соҳани тинчлантириш, яллиғланиш жараёнининг босилиши асосий шартлардан ҳисобланади, бу умуртқа, сон-чаноқ ва тизза бўғими силида катта аҳамиятга эга, жароҳатни тинчлантириш, жароҳат соҳасида ҳаракат, оғирлик тушишига барҳам беришдан иборат. Оғирлик тушишига йўл қўймаслик учун, маълум вақт, қўлтиқтаёқда юриш керак бўлади. Аммо, ривожланаётган коксит, айниқса спондилитда қўлтиқтаёқда юриш беморга енгиллик бермайди. Бемор албатта ётиши керак, зарур бўлса, тегишли ортопедик тадбирлар кўрилади, яъни тортиб, сиқиб қўйилади, ҳаракатни 
чегараланади, махсус камар тақилади ёки аппаратлар қўйилади. Маълумки, дори-дармонлар, ортопедик режим ва барча физиотерапевтик усуллар ёрдамида таянч-ҳаракат аъзолари силининг оғирлигини тузатиш, бемор умумий аҳволининг яхши-ланишига олиб келади. Касаллик жараёнида йиғилиб қолган йиринг-абсцессларни, емирилганпарчаланган суяк бўлакларини олиш, касалликка тааллуқли барча асоратларни тугатиш фақатгина жарроҳлик йўли билан амалга оширилади.
Таянч-ҳаракат аъзолари силида жарроҳлик муолажалари қуйидагича:
даволаш диагностик, радикал-профилактик, ради-кал тикловчи, ҳаракатлантирувчи, хусусий радикал, қайта тик-ловчи, даволовчиёрдамчи усуллар билан бажарилади.
1. Даволовчи-диагностик жароҳликка бўғим орасига игна киритиш (пункция), жароҳатланган тўқимадан текширишга суюқлик олиш (биопсия) киради:
а) бўғим орасига игна тизза қопқоғи остидан ёки бўғим юқори бўшлиғига киритилади. Бўғимдан қон, қон аралашмаси, йиринг олиш мумкин. Суяк-бўғим силида озроқ қуюқ, сарғиш, ҳидсиз йиринг ажралади. Даволаш мақсадида антибиотиклар, гормон ва бошқа дорилар қўлланади. Рентген диагностика мақсадида кислород юбориб, пневмоартрограмма, контраст моддалар юбориб, артрограмма қилинади. Шишган, қизарган терига игна санчиш мумкин эмас, санчилган игна қарши томондан тешиб чиқмаслиги керак;
б) биопсия усули аденэктомия, артропсиядан иборат. Аденэктомия –жароҳатланган бўғимга яқин лимфа безларини олиб, силга текширишдан иборат. Артропсия – бўғим парданинг маълум қисмини кесиб олиб текширишдир. 
2. Радикал-профилактика жарроҳлиги. Бу муолажа жароҳатнинг бўғим олди босқичида амалга оширилади. Бирламчи сил ўчоғи ривожланиб, бўғимга ўтмаслиги учун профилактика мақса-дида, сил ўчоғи соғ тўқимагача бутунлай олиб ташланади. Юмшоқ тўқимани нақ сил ўчоғи устидан кесилади. Сил ўчоғи тизза қопқоғида жойлашганда, қопқоқ устидан кесиш мумкин эмас, аксинча, тери қопқоқни ёнлаб кесилади.
3. Радикал тикловчи ҳаракатлантирувчи жарроҳлик. Маълумки, ўтган асрнинг 70 йилларигача тизза, сон-чаноқ бўғимларида энг оғир ва мураккаб жарроҳлик муолажаси ўтказиларди. Бўғимлардаги емирилган суякларни кесиб олиб, тозаланиб, бўғимни қотириш учун артродезланар, яъни бўғим суякларини бир-бирига улаб қўйилар эди. Бунда бўғимда ҳаракат бутунлай йўқолиб, оёқни қимирлатиш анча қийин бўлиб қолар эди. Ниҳоят 1980 йиллардан бошлаб, фтизиатрияда янги йўналиш – аллоаутопластик усул
ишлаб чиқилиб, амалиётда қўллана бошланди. Бу усулнинг афзаллиги шундаки, бўғимни ҳосил қилувчи суяк тўқимаси, қопловчи тоғай қисмида жароҳатланган тўқима соғ тўқимагача тозаланади, ўрни эса тизза қопқоғидан, ёнбош суягидан олинган суяк-тоғай пластик материал билан тўлдирилади.
Бўғим фаолияти 90о бурчак остида букиб, очиб қўйилади. Бунга яна бўғим синовиал пардаларини олиб ташлаш ҳам киради. Бунда силдан асосан синовиал парда зарарланган бўлиб, суяк тўқимасида сил ўчоқлари қисман бўлиши ҳам, бўлмаслиги ҳам мумкин.
4. Хусусий радикал жарроҳлик. Силдан зарарланган суяк тўқималари, синовиал пардани катта ҳажмда кесиб олинади, бўғим ҳосил қилувчи суяк юзаларини мослаштириб, бирик-тирилади, юмшоқ тўқимани қайта тикилгач, бўғимни пастки ва юқори бўғимлар билан қўшиб гипсли боғлам қўйиб мустаҳкамланади.
5. Қайта-тикловчи (коррекция) жарроҳлик. Сил жароҳати жараёнида сон-чаноқ, тизза бўғимларининг нотўғри қотиб қолиши контрактураси кузатилади. Оёқ харакатини қисман тиклаш учун узун суякларни понасимон кесиб, контрактура тўғриланади. Бўғимлардаги суяк тўқималари жуда калталашиб қолади, бунинг натижасида келиб чиқиши мумкин бўлган асоратларнинг олдини олиш мақсадида сон ёки болдир суякларини кесиб, Илизаров аппарати ёрдамида узайтирилади.
П.Г.Корневнинг паракондуляр артротомияси. Бўғимда ҳосил бўлган кўп миқдордаги йиринг (бўғим эмпиемаси) ҳаёт учун хавф туғдира бошласа, халтани очиб, йиринг чиқариб юборилади. Жароҳатни бир неча марта водород пероксид, фурациллин эритмаси билан ювиб, бўғимга гипсли боғлов қўйилади. Бўғим йиринглаши тўхтаб, жароҳат чегаралангач, даволаш бошқа жарроҳлик усули билан давом эттирилади. Таянч-ҳаракат аъзолари силини жарроҳлик йўли билан даволаш ҳақида гап борар экан, умуртқа поғонаси силини шундай усулда даволаш ҳақида алоҳида тўхталиб ўтиш жоиз. Юқорида айтилганидек, умуртқа поғонаси мураккаб аъзо бўлиб, фаолияти қанчалик бузилса, унга боғлиқ бошқа аъзолар фаолияти ҳам шунчалик чуқур ўзгаради. Умуртқа поғонаси силида жарроҳлик усулини қўллашга қуйидагилар кўрсатма бўлади: 2 та ва ундан ортиқ умуртқа танасида емирилиш жараёни борлиги, умуртқа ортостатик фаолиятининг бузилгани, жароҳатланган умуртқа атрофида абсцесс пайдо бўлиши, оқма яралар ҳосил бўлиши, орқа миянинг сиқилиб қолиши– компрессияси, умуртқа поғонаси шаклининг бузилиши- букрилик пайдо бўлиши ва ҳоказо.
Сил спондилитида жарроҳлик усули жароҳатнинг ўрнига қараб ўтказилади. Дастлаб умуртқа поғонасининг юмшоқ тўқималарида жойлашган йиринг ўчоқлари:  абсцессотомия, некроэктомия, секвестрэктомия қилинади. Жарроҳликнинг иккинчи босқичида жароҳатланган умуртқа поғонаси кесиб олинади, яқин атрофдаги суяк
тўқимасида мавжуд бўлган сил ўчоқлари, умуртқанинг қарама-қарши томонидаги абсцесс, сил ўчоқлари ҳам иложи борича олиб ташланади.
Кейинги босқич сиқилган орқа мияни бўшатиш, ҳолатини яхшилаш (декомпрессия). Орқа мия компрессиясини тугатилади, атрофидаги йиринг, казеоз масса, секвестрлар, чандиқ ва қисман суяк тўқимасини кесиб олинади. Ҳал қилувчи босқич суяк пластикаси ҳисобланади. Бунда умуртқа таналарида ҳосил қилинган бўшлиқлар суяк трансплантатлари билан  тўлдирилади. Трансплантатлар жароҳатнинг жой-лашган ўрнига, каттакичиклигига қараб, қовурғалар, ёнбош ёки кичик болдир суягидан олинади.
Хулоса ўрнида таъкидлаш жоизки, силдан жароҳатланган таянчҳаракат аъзоларининг диагностикаси ва даволаш соҳасида эришилган
ютуқларга қарамасдан, бўғимлар, айниқса умуртқа поғонаси жароҳати ҳозирги кунда ҳам беморни тўшакка «михлаб» бир умр ногирон бўлиб қолишига сабаб бўлмоқда.
Бу каби жароҳатлар ўта оғир, сурункали бўлиб, сил (Кох) таёқчаларининг инсон танасида узоқ муддатгача сақланиб туриши, бир жойдаги жароҳат бир неча бор қайтадан пайдо бўлиши ёки янги жароҳатлар ҳосил қилиши туфайли, ҳар қандай ўткир жароҳатлардан оғир ва мураккаб эканлиги билан ажралиб туради.
Шунинг учун таянч-ҳаракат аъзолари, айниқса умуртқа поғонаси силига қарши курашиш кенг кўламда, доимо олиб борилиши шарт. Шу билан бир қаторда, олдимизда силдан оғир жароҳатланган бўғимлар фаолиятини тиклаш учун мураккаб микрохирургик усулларни ишлаб чиқиш ва ҳаётга тадбиқ қилиш каби муаммолар турибди. Жароҳатни вақтида аниқлаш жуда муҳим, ҳар бир тиббиёт ходими таянч-ҳаракат аъзолари силидан хабардор, шу соҳада билимли бўлиши, муттасил малакасини ошириб бориши, ватанимиз ва хорижий олимларнинг ишлари билан танишиб туриши, улар ишлаб чиққан, такомиллаштирилган диагностика ва даволаш усулларини
ўрганиб бориши керак.
Суяк-бўғим силида жарроҳлик амалиётининг муддатлари
Умуртқа поғонаси сили
I, II тоифа асоратланган беморларда: умуртқа поғонаси сили, қорин орқа бўшлиғида тарқалган абсцесс, силнинг тарқалган турлари (4-10 та умуртқа поғонаси) шунингдек оқма яра, орқа мия фаолияти бузилиши хавфи, оёқ-қўлларнинг фалажланиши бел-гилари кузатилганда, жадал фазада 5 та силга қарши дориларга қўшимча равишда фторхинолон қаторидаги дорилар (1 ой муддатга) буюрилади.
I-IV тоифа беморларда жарроҳлик амалиёти сил ўчоқлари ва абсцессларни тугатиш, орқа мия ва сиқилган толаларни бўшатиш, умуртқалар фаолиятини тиклаш ҳамда асоратларни йўқотишга қаратилган.
I-III тоифа беморларда жарроҳлик муолажаси даволашнинг жадал фазасида 5- ҳафтада асоратлар бўлганда кўрсатма бўйича ўтказилади.
II-IV тоифа беморларда жарроҳлик муолажаси жадал фазанинг 8-ҳафтасида ўтказилади.
Бўғимлар сили
I, II тоифа беморларда касаллик асоратлар билан кечганда (тарқалган абсцесс, абсцесс ёрилишига шубҳа, окма яра пайдо бўлиши хавфи, оқма яра борлиги) бошланғич фазада 5 та асосий силга қарши дорилардан ташқари, фторихинолонлар (1 ой муддатга) берилади. Жарроҳлик усулида даволашдан мақсад яллиғланган учоқни тозалаб,
бузилган бўғим юзаси анатомик ҳолатини тиклаш, бўғимнинг бузилган функциясини тиклаш, асоратларнинг олдини олишдан иборат. I-III тоифа беморларга жарроҳлик муолажаси жадал фазанинг 5-ҳафтасида, асоратлар пайдо бўлганда кўрсат-маларга қараб бажарилади.
II ва IV тоифа беморларни жарроҳлик усулида даволаш жадал фазанинг 8-чи ҳафтасида ўтказилади.
Бўғимлар силининг жарроҳлик давоси
Бўғимлар силига сил остити, артрити, сил ва сил аллергик синовити киради. БС беморлар қуйидаги тоифаларга бўлинади:
2.1. – ўткир БС (бирламчи аниқланган, қўзғолган, қайталаган ва сурункали кечаётган).
2.1.1. – БС асоратланмаган;
2.1.2. – БС, абсцесс, оқма яра билан асоратланган;
2.1.3. – БС, шакли бузилган контрактура, калталаниш асо-ратлари;
2.2. – БС ўткирлигини йўқотган ва қолдиқ асоратлар.

Жарроҳлик йўли билан даволашнинг асосий мақсади:
- сил жараёни ҳосил қилган ўчоқни олиб ташлаш;
- бўғим юзаларининг бузилган анатомик мутаносиблигини тиклаш; 
- бўғимнинг бузилган функционал ҳолатини тиклаш;
- асоратларнинг олдини олиш.
БС ни даволашда ортопедик режим муҳим аҳамиятга эга:
ОР1 – бемор ўрнидан турмайди, бўғимга умуман оғирлик туширмайди, кўрсатма бўлганда тортиб, осиб қўйиш, гипсли боғлам лангет қўйилади.
ОР2 –жароҳатланган бўғимга қисман оғирлик тушади. Қўлтиқ таёқда юради.
ОР3 – бўғимга чекланган оғирлик тушади, бўғимда ҳаракат тикланиши учун муолажалар бажарилади.

Жарроҳлик муолажаси турлари
Умуртқа сили 1.Даволовчи-диагностик жарроҳлик
1.1. Умуртқа танаси пункцияси.
1.2. Кўкрак ичи, қорин парда орқаси абсцесслари пункцияси.
2. Радикал-тикловчи жарроҳлик.
2.1. Абсцессотомия.
2.2. Некрэктомия.
2.3. Умуртқа танасини кесиб ўчоқни олиш.
3. Реконструктив жарроҳлик.
3.1. Умуртқа таналарида реконструктив жарроҳ-лик:
- суяк аллопластикаси;
- суяк аутопластикаси: эркин, эркин бўлмаган ва қон,
нерв томирларини қайта тиклаш (реваскуляризация)
усуллари
- нобиологик имплантатлар қўллаш (углерод, углеродли имплантат).
3.2. Орқа мия декомпрессияси ва орқа мия каналини қайта тиклаш.
3.3. Умуртқа поғонаси орқа қисмларини реконструктив жарроҳлик.
4. Умуртқа поғонаси нуқсонини тўғрилаш, тиклаш жарроҳлиги (коррекциялаш):
- қўл ёрдамида;
- аппарат ёрдамида.
5. Даволовчи-ёрдам берувчи жарроҳлик усули:
- умуртқа поғонаси орқа қисмини суякли пластикаси, япалоқ ёки ўқ шаклидаги металлконструкциялар билан қотириш.