ru uz
Гельминтозлар

Геогельментозлар ичида нематодалар кенг тарқалган. ВОЗ маълумотларга кўра дунё бўйича ҳар куни 1, 2млрд киши аскаридоз билан, 900 млн киши анкилостомидоз билан, 700 млн киши трихоцефалёз билан зарарланади.

Ле Ришелье маълумотларига кўра 60 - йилларда африкалик ҳар бир фуқарога ўртача 2 турдаги гельминт, Осиё ва Лотин Америкасида 1 турдаги, Европада ҳар 3 кишидан 1 киши зарарланган. 20 - йилларга келиб бизнинг мамлакатимизда гельминтозларга қарши кураш бошланди, бунинг натижасида аҳоли ўртасида касалланиш даражасининг пасайишига олиб келди. Сўнгги йилларда айрим гельминтлар билан зарарланиш ўсиб бормоқда, бунга мисол қилиб нематодалар (энтеробиоз ва аскаридоз), токсокароз, трихинеллёзларни келтириш мумкин. Биогельминтозлардан описторхоз, дифиллоботриоз, тенидиоз, эхинококкознинг тарқалиш ўчоқларида эпидемик ҳолат яхши эмас.

Гижжалар шаклига караб 3 гурухга бўлинади:

  1. Юмалок шаклдаги чузинчок гижжалар.
  2. Тасма шаклидаги чузинчок гижжалар.
  3. Ясси шаклдаги узунчок гижжалар.

Юмалок шаклдаги чузинчок гижжалар
Острица
Эркаги.2-5 мм
Ургочиси. 9-12 мм
Бир кунда 5000-15000
тухум куяди.

Острица қуртлари одамга чанг билан оғиз ва бурунга тушган гижжа тухумлари ютиб юборилганда юкади. Острицалар орқа чиқарув тешигидан ўрмалаб чиқиб, унинг атрофига тухум қўяди ва орқа
чиқарув тешигининг кичишиб тирналишига сабаб бўлади. Беморнинг баъзан тез-тез ичи кетиб, ахлати бўтқасимон бўлади, уйқуси қочиб, тажанг, паришонхотир бўлиб қолади.

Аскарида

Узунлиги
Эркаги 15-25 см
Ургочиси 24-44 см

 Бир суткада 200000 тухум куяди.

Килбош гижжа

Эркаги 3-4.5 см
Ургочиси 3.5-5.5 см
Бир суткада 1000-3500
Тухум қўяди.

Қилбош гижжалар узунлиги 30-35 мм.ли ингичка чувалчанглардир, улар кўричак ва йўғон ичакда яшайди. Булар аскаридаларга ўхшаб юқади. Беморнинг умуман дармони қуриб, қорни оғрийди, кўпинча боши оғриб айланади, уйқуси нотинч бўлиб қолади. Касаллик вақтида беморнинг кўзқовоқлари шишиб, иситмаси чиқади, мушаклари оғрийди, уйқу қочади ёки кишини мудроқ босаверади.

Корамол солитёри

Узунлиги 7-10 метр.
Эни 1.5 -2.0 см.

Бир булакчада
145000-175000
тухуми булади.

Ҳўкиз солитёри бўйи 4-10 м.гача, одамга гижжа личинкалари бўлган мол гўштидан ва кўпинча уй бекалари хом қийма тузини тотиб кўраётганда юқади. Касалланганда киши кўпинча озади, кўнгли айниб, қайт қилади, иштаҳаси пасайиб, ичи равон юрмайди, ўзи тажанглашиб, боши айланади, уйқуси қочади. Болалар яхши ўсмай қолади.

Чучка солитёри

Узунлиги 1.5-2.5 метр
Эни 1.5 -2.0 см.

Бир булакчада
145000-175000
тухуми булади.

Пакана гижжа

Узунлиги 1.5-5.0 см.
Эни 0.5-0.7 см.

Бир кунда 180 та
тухум куяди.

Калта гижжалар бўйи 3-5 смча. Одамга гижжа тухумлари билан ифлосланган рўзғор буюмлари орқали - эшик бандлари, ҳожатхона стулчалари, тувак ва бошқалар билан ўтади. Кўпинча болалар касалланади.

Қоринда оғриқ туриб, беморнинг кўнгли айнийди, иштаҳаси пасаяди, боши оғриб, кўпинча ичи кетади, болалар эса тутқаноқ тутгандек талвасага тушади.Сербар гижжа - узунлиги 6-15 м.гача. Одамга балиқни етарли қовурмасдан ёки хомлигича еганида юқади. Касаллик белгилари: камкувватлик, бош айланиши, сўлак оқиши, кўнгил айниши, қайт қилиш, қориннинг оғриб туриши, ич суриши ёки дам ич суриб, дам ич қотиб юриши ва ҳоказо билан ўтади. Тилда безиллаб турадиган оч қизил доғ ёки ёриқлар пайдо бўлади.Эхинококк ҳайвонлар, аксарият итлар ичагида яшайди. Одамларга сигир, қўй, чўчқа, ит ва мушуклардан, шунингдек, ёзвойи этхўр ҳайвонларнинг терисини шилиш ва ошлаш вактида юқади. Эхинококкоз оғир касаллик бўлиб, жигар, ўпка, мия каби органларда эхинококк кисталари пайдо бўлади. Эхинококкозда бош оғриб, айланади, ҳаракатланиш ва сезиш фаолияти бузилади.

Сўрувчи сибирь (мушук) қурти узунлиги 4-13 мм.ча келадиган майда гижжа бўлиб, ўт пуфаги, ўт йўллари ва меъда ости бези йўлларида паразитлик қилади. Одамга хом, музлаган, кам тузланган ёки етарли қовурилмаган балиқни истеъмол қилганда ҳам юқади. Касаллик ҳарорат кўтарилиши билан бошланиб (39-40 даража), у 2 ойгача баланд бўлиб туриши мумкин. Мушак ва бўғимлар оғрийди, йўтал пайдо бўлади, баъзан терисига тошма тошади, меъда-ичак иши бузилади, баъзан бадан сарғайиб кетади, бу касаллик оғир асоратлар беради.

Фасциола узунлиги 3-7 см.ли гижжалардир, ўт пуфаги ва ўт йўлларида паразитлик қилади. Одам бу личинкаларни қайнамаган сув ёки сув ўсимликларини овқатга ишлатганида ютиб юборади. Касаллик тобора зўрайиб борадиган дармонсизлик, бош оғриғи билан бошланади, кўпинча баданга эшакем тошиб, иситма чикдли қоринда оғриқ пайдо бўлади, баъзан одам сарғайиб кетади.

Гижжалар таркалишига караб 3 гурухга булинади

  1. Биогелминтозлар. Тениоз. Тениаринхоз. Эхинококкоз.
  2. Геогелминтозлар. Аскаридоз. Трихоцефаллёз.
  3. Контагиоз гелминтозлар. Энтеробиоз. Гименолепидоз.

Биогелминтозлар

Касаллик манбаи тирик организмлар (кора мол, чучка, ит, мушуклар) булиб, гижжалар одам организмига гушт ва гушт махсулотлари оркали, баъзан сийдиги ва нажаси билан ифлосланган озик- овкатлар оркали юкади.

Геогелминтозлар

Касаллик манбаи булиб, касал одамлар хисобланади. Гижжа тухумлари манбаа нажаси оркали тупрокка тушади ва одам организмига термик ишлов берилмаган сабзавотлар оркали тушади.

Контагиоз гелминтозлар

Касаллик манбаи булиб, касал одамлар хисобланиб, гижжа тухумлари нажас оркали ташкарига чикади. Гижжа тухумлари ифлос қўллар ҳамда ифлосланган у ёки бу предметлар орқали соғлом одам организмига тушади.

Гижжаларнинг одам организмига таъсири.

  1. Токсик: умумий захарланиш белгилари.
  2. Механик: ичак йулини тикилиши, баъзи ички аъзоларини сиқиб куйиши.
  3. Аллергик: баданда хар хил тафсифли тошмалар тошиши ва хоказолар.

Касалликнинг кечиш фазалари:

Касаллик клиникаси ва патогенезида 2 фаза кузатилади:

  • ўткир фаза - юққандан сўнг 2-3 ҳафта (оғир кечганда 2 ойгача ва ундан кўп);
  • сурункали фаза - давомлилиги 1 неча ойдан 1 неча йилгача.

Ўткир фазада -патологик ўзгаришларнинг юзага чиқиши миграцияланувчи личинка антигенига нисбатан умум аллергик реакциясига асосланган. Бу даврдаги бошланғич синдромлар қўзғатувчи турига боғлиқ бўлмай, унинг локализациясин ва личинка миграцияланиш йўлига боғлиқ. Бунда иситма, шиш, терида қипиқланиш, миалгия, артралгия, лимфоаденопатия, ўпка ва абдоминал синдромлар, гепатоспленомегалия, қонда эозинофилия, диспротеинемия кузатилади. Асосий ва муҳим органлар системаси зарарланади: аллергик миокардит, пневмония, менингоэнцефалит, гепатит, гемостазнинг бузилиши.

Сурункали фаза - бунда ўзгаришлар ва сезирарли клиниканинг юзага чиқиши, қўзғатувчи локализацияси, унинг сони, овқатланиш тарзи билан боғлиқ. Кўпгина гельментларнинг патоген таъсири паразитни юқтирган орган ва тўқиманинг механик шикастлаш эффектига асосланган, бунда ҳаёт учун зарур органлар (жигарда эхинококк кистаси, бош мия ва кўз цистицерклари) зарарланади.

Гельментлар модда алмашинув жараёнига таъсир этиб, озиқ маҳсулотларнинг қиймати пасайиши, нейрогуморал регуляциянинг бузилиши, ичакларда сўрилишнинг бузилишига сабаб бўлади. Баъзи ҳолларда анемия ва витамин етишмовчилилига олиб келади (анкилостомидоз, дифиллоботриоз, трихоцефаллёз, шистосомоз). Бу фазада қўзғатувчининг хўжайин иммун системасига таъсири асосий роль ўйнайди. Бунда орган ва системалардаги тўқима гельминтозларида иммун комплекслар шаклланади. Иммун системага гельментларнинг стимуляцияси натижасида иммуносупрессив жавоб ривожланади. Бунда одамда бактерия ва вирусли инфекцияларга қарши резистентлик ва профилактик эмлаш эффективлиги пасаяди.

Клиникаси:

Ўткир фаза - гельминтозлар билан зарарлангандан кейин белгилар ҳар хил намоён бўлади. Масалан, аскаридозларда 23 - кундан кейин бўлса, бошқа гельментларда 23 ҳафтадан сўнг. Бунда умумий аллергик характердаги белгилардан: титраш, иситма, теридаги рецидивлунувчи қичишиш, шишлар (локал ва генерализацияланган), лимфа тугунларининг катталашиши, миалгия, артралгия, переферик қонда лейкоцитоз ва гиперэозинофилия кузатилади. Бундан ташқари ўпка синдроми (астматик ҳолат, пневмония, плеврит), абдоминал синдром (қоринда оғриқ, диспептик ўзгаришлар) кузатилади. Жигар ва талоқ катталашади. МНС фаолияти турли даражада ўзгаради.бу фазада ҳар хил гельментлар бир - бирига ўхшаш белгиларни иситма, тошма тошиши, лимфоаденопатия, ўпка ва абдоминал синдромлар намоён қилади.

Лекин бу касалликнинг специфик белгилари ҳам мавжуд. Трихинеллёз билан зарарланганда касалликнинг 1-кунлари иситма, мускулларда оғриқ, қовоқ ва юзларда шиш кузатилади. Жигар трематодозасида жигар ва талоқ катталашиши, саргайиш кузатилади. Аскаридозларда - ўпка ва абдоминал синдром кузатилади.

Клиникаси:

Сурункали фаза - клиник кечиши қўзғатувчи интенсивлиги, жойлашган ўрни ва ўлчамига боғлиқ. Ичак гельментларни кўп ҳолларда симптомсиз кечади, фақат катта ўлчамдагилари (тасмасимон, тениидилар) қандайдир белгини намоён қилади. Гельментларнинг сонига кўра касаллик клиник белгилари юзага чиқади. Бу фазада қўзғатувчи паразитлиги ва патоген факторлар натижасида орган ва системалар функцияси бузилиши, симптом ва синдромлар юзага келади.

Ичак гельминтозларида - асосан диспептик, оғриқ ва камдан кам ҳолларда астеноневротик синдромлар болаларда кўпроқ кузатилади. Энтеробиозда - кечки пайтда анал тешиги атрофида қичишиши, трихоцефаллёзда геморрагик колит белгилари билан бирга, болаларда тўғри ичак тушишини кўриш мумкин. Аскаридозда - паразит сони кўпайганда, ичак тутилиши, механик сариқлик, панкреатит кузатилади. Жигар трематодозасида(описторхоз, клонорхоз, фасциолёз) - сурункали холецистохолангит, гепатит, панкреатит, ошқозон - ичак трактида ва нерв системасида бир қанча ўзгаришлар кузатилади.

Ичак цестозида (дифиллоботриоз, тениаринхоз, тениоз, гименолипидоз) - кўп ҳолларда симптомсиз кечиб, етилган гельментлар мустақил ёки дефекация актида ажратилади. Бунда беморда диспептик ўзгаришлар ва оғриқ бўлиб, дифиллоботриозда анемия, витамин В12 етишмовчилиги кузатилади. Гельминтозлар ўртасида ларваль цестодозлар алоҳида ўрин эгаллайди (эхинококкоз, альвеококкоз, цистицеркоз) - йўғон киста ҳосил қилган ҳолда ҳам симптомсиз кечиши мумкин. Лекин унча катта бўлмаган эхинококк пуфагининг ёрилиши ёки йиринглаши оғир ўзгаришларга: анафилактик шок, йирингли перитонит, плевритга олиб келиши мумкин. Альвеококк ва пуфак ўсиши натижасида томирлар сиқилиб портал гипертензия ривожланади.

Цистицеркоз церебрал, спинал ва хилма хил симптоматика билан намоён бўлиб, гельментнинг мия қоринчасига локализацияси натижасида мия ичи гипертензияси ривожланади.

Гижжаларнинг окибатлари

 
  • Бадан окариши
  • Баданда аллергик тошмалар тошиши
  • Овкат хазм булишининг бузилиши
  • Ориклаб кетиш
  • Аллергик ринит
  • Аллергик астма
  • Эпилептик тутканок

ЛАБОРАТОР ТАШХИСОТИ

  •  Биологик материал бўлиб гельмент фрагментлари, личинкалари, ахлатдаги тухумлари, сийдик, дуоденал суюқлик, ўт суюқлиги, балғам, ректал ва перианал шиллиқ, қон, мушак тўқимаси хизмат қилади. Кўпинча ахлат текширилади. Микроскопик усуллар: микроскопик татқиқот мақсади гельмент ва унинг фракциялари личинка ва тухумларини аниқлаш.
  •  Като усули - бунда ахлотдаги гельмент тухумларини глицерин ва малахит таъсирида яшил рангга киришига асосланади. Дала шароитида қўллаш мумкин.
  •  Энтеробиоз ташхиси перианаль бурмалардан тампон, шпатель, ёпшқоқ лентага қўйилган издан фойдаланиб материални татқиқ қилиш натижасида қўйилади.
  • Бойитиш усули - гельмент тухумларини ҳар хил концентрацияли эритмалар ёрдамида нисбий зичлигини ўрганишига асосланган. Бизнинг мамлакатимизда Калантарян ва Фюллеборн флотацион методидан фойдаланилади. Ахлатдаги шистосом ва тухумларни аниқлашда Ритчи усули бирмунча эффектив. Стронгилид, анкилостомид гельмент личинкалари махсус усулда аниқланади. Стронгилоидоз ташхисида Берман ва Брумт усулидан, анкилостом ва некатор личинкаларини аниқлашда Харада - Мори усулидан фойдаланилади. Гельмент тухуми ва личинкалари (жигардаги) ўт йўлида, ошқозон ости бези ва 12 бармоқ ичакда, ўт суюқлиги ва дуоденал аралашмада аниқлаш мумкин.

ДАВОЛАШ:

Уткир даврида даво асосан десенсабилизацияловчи ва дезтоксика-цияловчи воситаларга асосланган. Баъзи гельминтозлар оғир кечишида (трихинеллёз, шистосомоз, жигар трематодозида) кўрсатмага асосан, ёки химиотерапиядаги аллергик асоратларни олдини олиш мақсадида глюкокортикоидлар қўлланилади. Одамда кўп микдорда гельминтоз бўлганда специфик даво ўтказилади. Оҳирги 20 йиллар ичида токсиклиги кам ва юқори активликка эга гельментларга қарши препаратлар левомизол, тиабендазол, мебендазол, албендазол, медамин, пирантел каби дори воситалари амалиётга татбик этилган.

Трематодоз ва цестодозларда призиквантел кенг қўлланилади. Описторхоз, клонорхоз, парагонимозларда суткалик дозада 1 кг тана вазнига 75 мгдан 1 кун, шистосомозларда шаклига кўра 1 кг тана вазнига 40 мгдан 1 маҳал 60 мг 2 маҳал қўлланилади. Фасциолёзда препарат эффективлиги пастлиги сабаб триклабендазол тавсия этилади.

Ичак цестодозларида (дифиллоботриоз, тенидиоз) дегельментизациялаш празиквантелни 1 кг тана вазнига 20 мг, гименалипидозда эса худди шу доза 2 маҳал 10 кун интервал билан, церебрал цистецеркозда шу препарат суткалик дозаси ҳар кг тана вазнига 50 мгдан 3 маҳал 14 кун мобайнида. Ҳозиргача ларваль цестодоз, эхинококкоз, альвеококкозни специфик даво ишлаб чиқилмаган. Қўзғатувчини аниқлаган ҳолда комплекс даво чоралари қўлланилади.

Профилактикаси

Гельминтозлар профилактикасида беморда касалликнинг юзага чикишига кўра комплекс чора - тадбирлар: уларни даволаш, ҳаёт тарзини яхшилаш, маиший хизматни яхшилаш, касаллик тарқалишининг олдини олиш, атроф - муҳитдаги қўзғатувчилардан сақланиш муҳим аҳамиятга эга.

Геогельментозлар (аскаридоз, трихоцефаллёз)нинг профилактикаси асосида санитария- гигиена коидаларига риоя килиш, тупрокда усадиган мева ва сабзавотларни ичимлик сувида ювиб истеъмол килиш ётади.

Трихинеллёз, тениаринхоз, тениоз профилактикаси асосида гўшт маҳсулотларидан зарарланишининг олдини олиш етади. Эхинококкоз ва альвеококкоз профилактикасида қишлоқ хўжалиги ҳайвонлари, итлар (чўпонлар, овчиларни) кундалик медицина кўригидан ўтказиш керак. Контакт йўли билан юкувчи гельминтозлар (энтеробиоз, гименолипидоз) профилактикасида кўзғатувчини ўтиш йўлини йўкотиш муҳим аҳамиятга эга, чунки бу икки гельмент болаларда ички органлар зарарланиши ва уларнинг иммун кобилияти пасайишига олиб келади.

Орқага Чоп этиш