Аллергия тушунчасини медицинага 1906 йилда австриялик олим Клименс фон Пирке киритган. «Аллергия» термини бирон-бир ёт моддага нисбатан организм сезгирлигининг кескин ошиб ёки сусайиб кетишини билдиради. Бундан аллергик реакцияни ривожлантириш қобилиятига эга бўлган модда — «аллерген» тушунчаси кириб келди.

Аллергия турлича намоён бўлиши мумкин. Масалан, бир бола буғма касаллиги билан оғриб қолади, уни даволаш учун касалхонага жойлаштирилади ва даволаш мауассасасида бўғма токсин (зауар)ларини зарарсизлантириш учун унга зардоб юборилади. Натижада унинг аҳволи анча енгиллашади ва касалхонадан чиқаришга тайёргарлик курилади. Тўсатдан унинг қарорати яна кўтарилади, бўғимлари шишади, лимфа безлари катталашади, терида тошмалар пайдо бўлади ва бу ҳолат 7—8 кун давом этади. Сўнгра соғайиш даври бошланади, лекин бир неча кундан кейин яна касалликнинг олдинги белгилари юзага келади. Бу белгиларнинг бўғма касаллигига ҳеч қандай алоқаси йўқ бўлиб, у дифтерияга қарши от қонидан тайёрланган зардобни юбориш натижасида содир бўлган эди.

Бу зардоб одам учун ёт ҳисобланади. Айни шу ҳолат ушбу болада юзага келган асоратга сабаб булган, яъни организмга зардоб юборилиши оғриқли реакцияни пайдо қилган ва бу эса аллергик ҳодиса ҳисобланади.

Яна бир мисол келтирамиз. Баҳор ва ёзнинг илиқ кунларида далада гуллар очилган, ўт- ўланлар кўкарган, дов-дарахтлар барг чиқарган ва буталар хушбуй ҳид таратаётган беғубор ҳавода ёшлар дарё бўйида дам олишга қарор қиладилар. Тўсатдан улардан бирида ўткир тумов бошланиб, кўзи қизариб ёш оқа бошлайди, бурун ва кўз шиллиқ қавати қаттиқ яллиғланади, ҳарорати кўтарилади, нафас қисиши билан бирга кучли йўтал азоб беради. Нима учун у бирданига ва тез бундай дардга чалинди? Бунинг сабаби шундаки, гуллаётган ўтлар, дов- дарахтлар бу фаслда ўзларидан жуда кўп миқдорда чанг (гулчанги) ажратади. Гулчанги ўсимлик оқсили ҳисобланади ва буғмага қарши от қонидан тайёрланган зардоб каби одам организми учун ёт ҳисобланади. Натижада ҳудди зардоб касаллигидаги каби гулчанги одамнинг шиллиқ қаватига тушганда унинг сезгирлигини оширади, яъни аллергия пайдо қилади.

Демак, организм реакциясини ошириш қобилиятига эга бўлган моддалар аллергенлар дейилади. Улар организмга турли йўллар билан — оғиз, нафас йўллари, тери орқали, баъзида хар ҳил дориларни уколь қилган вақтда тушади. Улар одам организмида маҳсус модда — антителолар ҳосил қилади. «Антитело» сўзининг ўзидан кўриниб турибдики, бу маҳсулотлар уларни ҳосил қиладиган моддаларга қарши қаратилгандир. Антитело физик-химиявий хоссасига кўра қон оқсили бўлган гамма-глобулицга ўхшайди. Аллерген (антиген) таъсирида антитело қонда, лимфада ва организмнинг бошқа тўқималарида ҳосил бўлиши мумкин. Антителолар қон оқими билан бутун организмга тарқалади ва қон ҳужайраларида жойлашиб олади. Агар аллерген-оқсил ёки бошқа ёт модда организмга қайта тушса, антителонинг аллерген билан бирикиши содир бўлади. Бу ерда қатъий қонуният кузатилади. Организмдаги мавжуд антителолар фақат уларни юзага келтирган аллергенлар билангина бирикади. Ташқаридан тушган бошқа биронта аллерген мазкур антиген билан бирикиши натижасида реакция содир бўлади ва у қон ҳужайраларига ҳалокатли таъсир кўрсатади — улар емирилади. Бунда ҳужайралардан маҳсус моддалар (гистамин, серотонин, ацетилхолин ва бошқалар) ажралади, булар эса заҳарлилик хусусиятига эга бўлиб, касаллик пайдо бўлишига олиб келиши мумкин.

Аллергик касалликлар ҳар хил намоён бўлади. Кўпинча нафас органлари касалликка чалинади — аллергик трахеит, аллергик тумов, бронхиал астма ва ҳоказолар келиб чиқади.

Юрак, томирлар (васкулит, миокардит), меъда-ичак йўли (колитлар, гастритлар ва ҳоказо) да аллергик зарарланишлар кузатилиши мумкин.

Барча аллергенлар шартли равишда икки асосий группага бўлинади: организмга атроф муҳитдан тушган аллергенлар (экзоаллергенлар) ва одам организми тўқималарининг шикастланиши оқибатида ҳосил бўлган аллергенлар (эндоаллергенлар) ёки аутоаллергенлар.

Эндоаллергенлар ёки аутоаллергенлар терининг катта қисми куйиб қолганда хам пайдо бўлади, чунки бунда тери ва тери ости тўқималари шу қадар ўзгарадики, оқибатда у организм учун ёт тўқимага айланиб қолади, натижада аллергик реакция вужудга келади.

Экзоаллергенларнинг ўзи бир неча группаларга бўлинади: уй-рўзғор, гулчанги, овқат, дори препаратлари, микроб аллергенлари, ювувчи ва косметик воситалар таркибидаги аллергенлар.

Уй-рўзғор аллергенлари. Уй чанги асосий аллергенлардан бири ҳисобланади. Уй чанги микроскоп остида қаралганда кўп ҳолларда кийимларнинг майда заррачаларидан, уй ҳайвонларининг туки, ёғоч қипиқлари ва бошқалардан иборат бўлади. Шу майда заррачаларнинг хар бири ёки уларнинг бари биргаликда аллергия пайдо қилиш ҳусусиятига эга. Уй ҳайвонларидан итлар, мушуклар, кемирувчилар, балиқлар, қушлар аллергенлар бўлиши мумкин. Чунки бу ҳайвонларнинг туклари, тангачалари, қасмоқлари одам учун ёт модда ҳисобланади. Бошқа аллергенлар қаторига пат, момиқ, турли замбуруғлар (моғор, пупанаклар)ни киритиш мумкин. Булар шамол билан тарқалиб, киши организмига нафас йўллари орқали тушиши мумкин.

Гулчанги аллергенлари. Табиатда, бизни ўраб турган атроф-мухитда усимликларнинг гулчанги аллергенлари жуда кўп тарқалган. Шамол ва хар хил хашаротлар гулчангини юзлаб километрга тарқатади, бу уларнинг тез тарқалишига имкон беради ва оммавий характер касб этиб, кўз шиллиқ қавати, бурун, трахея ва ўпка аллергиясининг келиб чиқишига сабаб бўлади. Гулчанги терини хам зарарлайди: тери қизаради, тугунчалар, пуфакчалар ва қичишиш пайдо бўлади.

Овқат аллергенлари. Овқат аллергенларига кўпинча тухум, сут, пишлоқ, шоколад, ерёнгоқ, қисқичбақа, балиқ, икра ва бошқа махсулотлар киради. Шундай хам бўладики, одам озиқ-овқат махсулотларининг иккитаси, учтасига, хатто бирданига бир қанчасига сезгир бўлиб қолади. Бироқ хар хил оқсил сақловчи махсулотлар (гўшт), сабзавот ва мевалар истеъмол қилиш билан ҳам нохуш аллергик ҳолатлардан қочиш мумкин.

Дори аллергияси. Бу аллергиянинг ривожланишида қуйидаги омиллар муҳим аҳамиятга эга: дори моддаларига ва юборилган дори миқдорига организмнинг туғма мойиллиги. Кўпинча аллергик реакциялар дори моддаларини катта дозаларда узоқ муддат қабул қилиб келган кишиларда юзага келади. Лекин айрим ҳолларда бу реакция биронта дорини бир марта фойдалангандан кейиноқ содир бўлади, масалан, пенициллин, сульфидин мазлари ниҳоятда оғир аҳволга туширишига, нафаснинг буғилишига ва ҳатто шок ҳолатига олиб бориши мумкин. Ҳар хил дори моддалари билан ишлайдиган, контактда бўлган медицина ходимлари, фармацевтлар ўртасида ҳам аллергия ходисалари содир бўлиб туриши яхши маълум.

«Дори аллергияси» ибораси дори моддаларини қуллаш оқибатида организм томонидан юзага келган хар хил кўринишдаги аллергик реакцияларни бирлаштиради. Ҳар қандай дори реакцияни вужудга келтириши мумкин, лекин у кўпинча антибиотиклар, сульфаниламидлар (норсульфазол, фталазол, сульфадимезин ва ҳоказо), аспирин амидопирин, бутадион, аминозин, мишъяк, йод препаратлари, зардоблар ва айниқса, қоқшолга қарши зардоблар, гаммаглобулин таъсири билан боғлиқ.

Кўпинча аллергик реакция пенициллин ишлатилгандан кейин пайдо бўлади. Бунинг сабаби шундаки, пенициллинни хатто бир неча соат сақлаганда пенициллин кислотаси кўринишидаги парчаланиш маҳсулотлари ҳосил бўлади. Улар шприц ва флаконлар деворига қаттиқ ўтириб қолади, қийин ювилади, қайнатилганда парчаланмайди. Шунинг учун ҳам пенициллин инъекцияси учун ишлатилган шприцлардан беморларга бошқа дориларни юбориш учун фойдаланилганда кўп ҳолларда аллергик реакцияларнинг руй бериши кузатилган. Дори аллергияси эшакем, дерматит (терининг яллиғланиши), ринит, конъюнктивит, бронхиал астма, шок, мигрень кўринишларида юзага келади. Аллергик дерматитлар узоқ вақт химиявий моддалар ва дори-дармонлар билан мулоқатда бўлганда, масалан, аминазин, антибиотиклар билан мунтазам ишлайдиган медицина хамширалари ўртасида кўп учрайди.

Организмнинг антибиотикларга ўта сезгирлигига антибиотикларнинг яхши тозаланмаганлиги сабаб бўлади. Бунда терига тошмалар тошади, қизаради ва қаттиқ қичийди, баъзида экземага ўхшаб сувчираб туради. Антибиотиклар ёки бошқа дориларни ичиш тўхтатилгандан сўнг бемор соғая бошлайди. Кўпинча бундай тери касалликлари сурункали қайталаниб турувчи турга айланиб кетади.

Дори-дармонларга ўта сезгирлик вазомотор ринит (бурун шиллиқ қаватининг яллиғланиши), бурун қичиши, бурундан нафас олишнинг қийинлашиши, бурундан мул-кул тиниқ суюқлик ажралиши, аксириш кабилар билан намоён бўлиши мумкин. Баъзида бу белгилар бирон-бир дори-дармонни хидлаганда зурайиб кетади. Дориларни узоқ вақт мобайнида хидлаш нафас йўллари сенсибилизациясини (ўта сезгирликни) пайдо қилади ва бунинг оқибатида бронхиал астма белгилари пайдо бўлади.

Доривор моддалар гулчанги, уй-рузгор аллергиялари ҳамда касбга оид ва бошқа аллергиялар томирларнинг оғир зарарланиши (тромбофлебит, васкулит) билан кечиши мумкин. Дори аллергияси натижасида жигарнинг зарарланиши, гепатит ва жигарнинг бошқа фаолиятларининг бузилиши белгилари, буйракнинг зарарланиши эса нефрит типи бўйича кечиши билан характерланади. Бироқ дори аллергиясининг энг хавфли асоратларидан бири шок ҳисобланади.

Агар шок антибиотиклар таъсирида руёбга чиқадиган бўлса, дори моддаси организмга юборилгач, 10—15 минутдан кейин пайдо бўлади. Шокнинг дастлабки белгилари: одам безовталанади, исиб кетади, юзига қон тепади ёки хушидан кетади, юз териси қизаради, нафас олиши қийиилашади, нафас қисади, кўкариб кетади (цианоз). Кейинроқ қон босими кескин тушиб кетади, томир сезилар-сезилмас уради. Оғир ҳолларда бронхлар спазми (тортишиши), ўпканинг ўткир эмфиземаси ривожланада ва кўпинча бемор ўлиб қолади.

Демак, дори касаллиги ўзининг кечишига кўра турли-туман экан. Унинг асосий белгилари — ҳароратнинг кўтарилиши, терига тошмалар тошиши ва шиллиқ қаватларнинг зарарланиши, қон, бўғимлар, лимфа безлари, жигар, талоқ ва бошқа ичак органларининг ўзгариши ҳисобланади. Дори касаллигининг энг кўп учрайдиган белгиларидан бири иситмалаш ҳисобланади.

Ҳозирги вақтда хароратнинг кўтарилиши фақат инфекцион процесс туфайли юзага келибгина қолмай, балки хар қандай аллергик холат туфайли бўлиши мумкинлигига хеч ким шубха қилмайди. Ҳарорат ҳар хил даражада кўтарилиши мумкин. Фақат аллергик ҳолатга боғлиқ иситмани белгилаб олиш қийин. Дори моддаларни қабул қилишни тўхтатмаганда ҳарорат бирданига титраб-қақшаш билан кўтарилиши ёки аста-секин авж олиши мумкин. Юқори ҳароратга баъзида узоқ ёки қисқа давом этадиган субфебрил температура қўшилиши мумкин.

Иситмалаш даври турлича давом этади. Ҳарорат қисқа муддат (бир неча соат) кўтарилиши мумкин. Бундай иситма одатда дорини беҳосдан бир ёки икки марта қабул қилганда рўй беради ва даволашни тўхтатиш биланоқ нормага тушади. Бошқа ҳолларда, айниқса дори ичиш давом эттирилганда иситмалаш узоққа чўзилиши мумкин ва даволаш тўхтатилиши билан ёки шундан кейин тезда йўқолади. Камдан-кам ҳолларда, айниқса ички аъзоларда ўзгаришлар юз берганда дори ичиш тўхтатилгандан сўнг ҳам тана ҳарорати маълум муддатгача сақланиши ва одатда ички органлар ҳолати яхшилангандагина пасайиши мумкин.

Иситмани нотўғри баҳолаш беморларни даволашда хатоликларга йўл қуйишга олиб келиши мумкин. Масалан, ҳарорат ва бошқа аллергик реакцияларни келтириб чиқарувчи дориларни тўхтатиш ўрнига, аксинча ошириш ёки шунга ўхшаш бошқа антибиотиклар билан алмаштириш ноҳуш оқибатларга, баъзида ўлимга олиб келиши мумкин.

Баъзи ҳолларда иситманинг кўтарилиши аллергиянинг ягона белгиси бўлиши мумкин, лекин одатда у аллергиянинг бошқа оғир аломатлари билан бирга кечади. Биринчи галда терига ҳар хил тошмалар тошади, бу эса унга тўғри диагноз кўйишни осонлаштиради. Шиллиқ қаватлар ва теридаги тошмалар шакли ва оз-кўплиги турлича бўлиши мумкин. Тошмалар бутун аъзойи- баданга ёки айрим жойларга тошади. Баъзан улар скарлатина, қизамиқ, қизилчада бўладиган тошмаларни эслатади, аммо уларнинг энг кўп учрайдиган тури эшакеми ҳисобланади. Одатда терининг бутун сатҳи бўйлаб устки қатламининг (эпидермис) кўчиши, пировардида терининг чуқур некротик зарарланиши дори касаллигининг оғир турига киради (Лейл синдроми). Баъзида терининг ҳар хил участкаларида бир вақтнинг ўзида ҳар хил кўринишдаги тошмалар пайдо бўлади. Кўпчилик беморларда тошмалар қаттиқ қичийди, буни баъзида қўтир бўлса керак, деб хато килишади. Тошмалар шиллиқ қаватларнинг яллиғланиши билан бирга кечиши мумкин. Шиллиқ қаватларнинг яллиғланиши кўпинча эрозия-ярали стоматит кўринишида бўлиб, оғиз шиллиқ қаватининг ёки аъзойи баданинг бошқа жойларида (қовоқ, қин, ичаклар шиллиқ қаватларида) учраши мумкин. Зарарланиш даражаси, шакли ва чуқурлигига кўра ҳар хил бўлади: бунга лунжнинг чуқур некрози, қин деворларининг ажралма ҳосил бўлиши билан кечадиган некрозлари киради.

Геморрагик (қон аралаш тошмаларнинг пайдо бўлиши, биринчидан, қон томир деворларининг ўзгариши, яъни йирик ва кичик томирларнинг яллиғланиши билан, ва иккинчидан, қоннинг ўзининг чуқур ўзгаришлари (тромбоцитларнинг камайиши) билан кечади. Бунда кўп қон кетиши ва қон тупуриш кузатилади. Қон зарарланганда кўпинча камқонлик ривожланади. Бундай ҳолатларни ажрата билиш маҳсус лаборатория текшириш методларини талаб этади ва одатда, касалхона шароитларида ўтказилади.

Бўғимларнинг зарарланиши кўпинча оғриқ пайдо бўлиши билан чегараланади. Одатда йирик (тизза, чаноқ-сон ва бошқа) бўғимлар оғрийди ва оғриқ тез ўтиб кетади. Модомики, аллергик реакция кичик томирларни зарарлар экан, ўзгариш исталган органда кузатилиши мумкин. Айрим беморларда ички органларнинг ўзгариши рўй-рост намоён бўлса, бошқаларда у фақат синчиклаб текшириш натижасидагина аниқланади.

Юрак-томир системаси ўзгаришлари юракнинг оғир касалликлари (миокардит) ёки инфаркт типидаги ўчоқли зарарланишлар билан намоён бўлади.

Юрак касаллиги учун юрак уришининг тезлашуви, ритмининг турлича бузилиши, оёқда шиш пайдо бўлиши билан кескин зўраядиган юрак етишмовчилиги, жигарнинг катталашуви, ўпка шиши характерлидир. Дори касаллигида юрак-томир системаси касаллигининг асосий қисмини ритмнинг бузилиши ва қон босимининг пасайиши билан боғлиқ бўлган функционал ўзгаришлар ташкил этади. Ҳусусан, шок ҳолатида қон босимининг бирданига, ҳатто нўльгача тушиб кетиши натижасида томир тонусларининг оғир бузилиши ҳосдир.

Дори аллергиясида юрак ва томирларнинг функционал ҳамда органик зарарланишлари оғир ўтиши ва ўлимга сабаб бўлиши мумкин.