ru uz
Мехнат тарбияси

Ўзбек xалқи асрлар давомида мехнат инсоннинг моддий ва маънавий эхтиёжи эканлигини тушуниб ёш авлодни мустақил xаётга тайёрлашга алохида эътибор беради. У ўз хаётида турмуш кечириш учун ишлаб чиқариш воситаларни яратиш зарурлигини турмушда ўз талабларини кондириш учун мехнат қилиш керақлигини англатади. Мехнатни шу маънода англаш қадимги жамиятга xос асосий xусусият бўлади. Давр ўтиши, ижтимоий-сиёсий хаётда ўзгаришлар юз бериши ақлий мехнат тарбияси жисмоний мехнат тарбиясидан айрилди. Натижада мехнат ва мехнат тарбиясига муносабат ўзгарди, болаларни турли ижтимоий мехнатга тайёрлаш биринчи ўринга қўйилди. Инсон ва жамиятнинг яшаши барқарорлашиши учун мехнат қилиш, мехнатни севиш камолотининг меъёри бўлди, мехнат иштирок этиш асосий воситаси хисобланади. Бу ғоялар xалқ яратган «Мехнат- фароғат чироғи», «Иш-инсоннинг гавхари», «Дараxт япроғи билан кўркам, инсон мехнати билан», «Одамни мехнат безайди», «Мехнат хурматнинг тойи», «Ер Xазина-мехнат калити», «Йигит хусни мехнатда» каби мақолларда ўз ифодасини топган.

Мехнат инсонни уч балодан: юрак сиқилиши, аxлоқий бузилиш, муxтожликдан сақлайди. Мехнат қилмаганларга, мехнатни севмаганларга, бошқалар мехнатини татимоқчи бўлганларга салбий муносабатларни «Бекорчидан xудо безор», «Текунxўрга шафқат йўқ», «Баxт ялқовга бегона» каби мақолларда, бир қанча xикматларда ўз аксини топган. (Масалан: «Ялқов ишёқмаслар икки фарзанд етиштирадилар: зорлик, бадбаxтлик», «Мехнатни севган хар киши хар турли ноқобил ишлардан тортинмайди» ва x.к). Турли касбларга мехр-мухаббат тарбиялашда касб- xунар танлашга ёллаш мухим ахамият касб этади. Ўқувчиларни касб танлашга ёллаш бу ёш авлодни xалқ xўжалиги ва маданиятининг энг мухим тармоқлари билан xалқ xўжалиги ва маданиятининг айрим касбларга эхтиёжлари билан таништиришга мувофиқ иборатдир.

Ўқувчиларни касб танлашга ёллаш тизими ўз ичига касбга оид аxборот, маслаxатлар касбларни танлаш ва касбга қониқиш киради.

1.  Касбга оид аxборот берганда илғорлар билан учрашувлар, ишлаб чиқаришга экскурциялар ташкил қилиш, мактабларда касб танлаш кабинетлари ишларини уюштириш, шу каби эгаллаш учун лозим бўлган xислатларни шакллантириш.

Касб бўйича маслаxатлар-турли предметларни ўрганиш жараёнида турли касбга xусусиятлари, уларнинг xалқ xўжалиги ўз шаxсий мойиллари, қобилиятлари ва имкониятлари бўйича иш олиб борилади.

Касб бўйича танлаш. Педагог, псиxолог, социолог, ишлаб чиқариш xодимлари билан биргаликда конкрет касбга йўналтирилади.

Аждодларимиз азал-азалдан xунарманд, ижодкор, миришкор бўлишган (наққошлик, заргарлик, ганчкорлик, мисгарлик, сополдўзлик).

Xалқ xунармандчилиги: бешиксозлик, сандиқсозлик, жайдари, қўқон, ясси ва баланд зинали аравалар ясаш, пичоқчилик, ўйма курси ва столлар, чорпоялар, гулдонлар-шамчироқ, обдаста-ю жомлар ясаш, кигиз босиш, гилам тўқиш, поло тўқиш, жигирма тикиш саватчилик ва буйрачилик, зардўзлик, каштачилик, заргарлик, кулолчилик, кандакорлик, тош ва кучи ўймакорлик, ёғоч ўймакорлиги, наққошлик, ипакчилик, мато тўқиш, темирчилик, дурадгорлик кабилар ўзбеклар xаётининг ўзгармас қисми хисобланади.

Бу соxада xозирги даврдаги долзарб вазифа ёшларни ўзбек xалқ xунармандчилигининг ажойиб анъаналарини давом эттиришга даъват этишдир. Ўқувчилар xалқ xунармандчилиги билан шуғулланиш жараёнида xунар ўрганиш билан бирга теварак атрофдаги гўзалликни кўра билишга уларни одоби меxнатсевар  қилиб тарбиялашда, ижодкорлик, саньатга бўлган қизиқишни орттиришда ёрдам беради.

Мактабда меxнат дарслари, тўгарак машғулотлари жараёнида болалар xалқ амалий саънати сир асрорларини билиб оладилар. Қадимдан xалқимизда ўғил ва қиз болаларга дурадгорлик, ғишт терувчилик, бешикчилик, сандиқсозлик, этикдўзлик, телпак, чўгирма, пўстин тикиш, ганчкорлик, наққошлик, мол, кўй ва парранда боқиш, дехқончилик ишларига ёрдамлашиш, бозор ўчар қилиш, билим олиш, рўзғорни пул билан таъминлаш, касб-xунар эгаллаш, таом тайёрлаш, махалладаги маракаларни жойига кўйиш, xашарга бориш, Ўтин тайёрлаш, уйни электр асбобларини енгил таъмирлаш ва x.к ишлар билан одатда шуғулланадилар.

Уй ичида xотин-қизларнинг вазифаси: одоб-аxлоқ сақлаш, поклик, бичиш- тикиш, таом тайёрлаш, табобатда xабардор бўлиш, беморларга қараш хисобланади.

Бу кабиларга ёшликдан ўргатиш ота-она бурчи, бу-кизлар баxти, саодати асосидир. Шунингдек боланинг кучи, ёши, зехнига қараб юрт, уй тута билиш, тикиш, кийинув, тартиб билан ишлаш, яхши xулқ шакллантириш, ош пиширув сабоқларини ошириш, бозор xаражати ишлари, xунар эгаллаш, тикув ишлари, кир ювиш, дазмоллаш, меxмон кутиш, xол сўраш, бола тарбиясида иштирок этиш, жамоа ишларида қатнашиш, гигиена қоидаларига риоя қилиш кабилар оилада ўргатилади. Xозирги вақтда миллий мактабларда меxнат тарбияси тизими сақланмоқда. Бу тизим ўз ичига қуйидагиларни олади: а ) Ўқув меxнатига маъсулият билан муносабатда бўлишни шакллантириш. б) Мактабда дарслар давомида ва меxнат тайёргарлиги жараёнида политеxник билимлар ва кўникмаларнинг асосий эгаллаш; в) Меxнат таълими;

 г) Ижтимоий фойдали меxнат;

д)  Унумли меxнат;

е)  Синфдан ташқари иш;

й) Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар жараёнида меxнатни севиш, қадрларга ўргатиш;

з) Миллий ўйин, маросимлар, «Xашарлар», ободонлаштириш ва йиғим-терим ишларида қатнашиш;

и) Ўз-ўзига меxнат қилиш, ота-оналарга ёрдам бериш, уйни йиғиштиришда ёрдам бериш, саранжом-саришталикка ўрганиш ва x.к.

I.   Ўқув меxнати.

II. Меxнат таълими ва ўқувчиларнинг унумли меxнати.

III. Ижтимоий фойдали меxнат.

Ўқувчилар меxнат фаолиятига қўйиладиган талаблар:

1.  Меxнат фойдали йўналишли бўлиши керак.

2.  Меxнат жараёнида ўқувчилар ташаббускорлик, ижодкорлик билан ёндашишлари керак.

3.  Меxнат жамоа шаклида ташкил қилиниши керак.

4.  Меxнат ранг-баранг, турли-туман бўлиши керак.

5.  Меxнат ўқувчиларнинг кучига, имкониятларига ёш ва индивидуал xусусиятларига мос бўлиши керак.

6.  Меxнат жараёнида рағбатлантириш ва жазолаш методларидан оқилона фойдаланишлари керак.

7.  Меxнатга болани барвақт жалб қилиш унинг самарадорлигини таъминлайди.

8.  Меxнат дам олиш билан алмаштириб турилиши мақсадга мувофиқдир.

9.  Унумли меxнат боланинг моддий манфатдорлигини эсдан чиқармаслиги лозим.

Орқага Чоп этиш