Мамлакатимизда соғлом авлодни шакллантириш, она ва бола саломатлигини муҳофаза қилиш каби устувор вазифаларга давлат сиёсати даражасида эътибор қаратилмоқда. Шу боис, республикамизнинг барча ҳудудларида мазкур йўналишда кўпгина амалий чора-тадбирлар ва кенг қамровли ислоҳотлар олиб борилмоқда. Хусусан, ҳомиладор аёллар муҳофазаси, уларни тиббий назорат қилиш ва доимий текширувлардан ўтказиб туриш бирламчи тиббиёт муассасаларидан тортиб, давлат ташкилотлари ҳамда кенг жамоатчиликнинг кундалик вазифаларига айланиб бормоқда. Айниқса, болаларда ирсий касалликлар натижасида келиб чиқувчи ақлий заифликнинг олдини олиш, ҳомилани туғма ривожланиш нуқсони билан туғилиш хавфини аниқлаш учун ҳомиладор аёлларни тиббий кўрикдан ўтказиш мақсадида 1998 йилдан бошлаб "Она ва бола скрининги" Давлат дастури амалга оширилмоқда. Юқоридаги мавзуга янада ойдинлик киритиш мақсадида Республика "Она ва бола скрининги" маркази директори Мадина Каримовна Шарипова билан суҳбатда бўлдик.
– Мадина Каримовна, она ва бола саломатлигини муҳофаза қилишда скрининг текширувларининг аҳамияти нечоғлик муҳим?
– Аввало, эътироф этиш жоизки, давлатимиз раҳбарининг бевосита раҳнамолигида аёллар ва болаларимиз соғлигига катта эътибор қаратилмоқда. Хусусан, уларнинг яшаш тарзи, саломатлиги, келажак ҳаёти, тиббий ва ижтимоий ҳуқуқлари, манфаатлари қонун ҳимоясига олинган. 1998 йилда "Соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш" Давлат дастури баробарида Она ва бола скрининги маркази ташкил этилиши шубҳасиз, бу жараёнлар қанчалик жиддий ва масъулиятли эканлигини белгилаб берди. Келинг, эътиборимизни "скрининг" сўзи маъносига қаратсак: "скрининг" сўзини инглиз тилидан ўзбек тилига таржима қилсак – "оммавий саралаш" деган маънони англатади. Тиббиётда аҳолининг катта-катта гуруҳлари, яъни янги туғилган чақалоқларда ва ҳомиладор аёлларда яширин кечувчи касалликларни эрта аниқлаш ва уларга ўз вақтида керакли чора-тадбирларни қўллашга имкон беради. Скрининг марказлари замонавий тиббий жиҳозлар ва малакали ходимларга эга бўлиб, асосан уч йўналишда иш олиб боради:
* ирсий ва туғма касаллик билан туғилганларга ва шундай фарзандлари бор оилаларга тиббий-генетик маслаҳат бериш;
* туғруққача бўлган даврда ҳомилада ривожланиш нуқсонининг олдини олиш тадбирларини ўтказиш;
* янги туғилган чақалоқларни туғма гипотиреоз ва фенилкетонурия касалликларига оммавий скрининг ўтказиш;
* галактоземия ва муковицидоз касалликларига гумон қилинганларни селектив скринингдан ўтказиш.
– Шу ўринда муштарийларга янада қизиқроқ бўлиши учун эътиборни скрининг текширувларининг турларига қаратсак.
– Бу текширувлар асосан 2 турда бўлиб, яъни янги туғилган чақалоқларда махсус қон таҳлили (анализ) ўтказилиб, уларда ирсий моддалар алмашинуви касалликлари аниқланади. Иккинчи турда эса ҳомиладор аёл қони таҳлил қилиниб, ҳомилада чуқур ривожланиш нуқсонлари борлигини аниқлаш мумкин. Скрининг марказида ҳомиладор аёлларда қўшимча текширишлар ўтказиб ногирон фарзанд туғилиши (масалан: Даун синдроми, гидроцефалия ёки бошқа ривожланиш нуқсонлари) аниқланганда ушбу аёлларга керакли маслаҳатни ўз вақтида бериш мумкин бўлади.
– Ўзбекистонда қандай касалликларда скрининг текширишлари ўтказилади?
– Республикамизда туғма гипотиреоз ва фенилкетонурияни эрта аниқлаш ва унинг олдини олиш мақсадида янги туғилган чақалоқларда оммавий скрининг ўтказилмоқда. Ушбу касалликларни эрта аниқлаб, вақтида даво муолажалари ўтказилса, болани касалликнинг оғир оқибатларидан асраб қолиш мумкин.
– Текширув жараёнида аниқланган касалликларнинг келиб чиқиш сабаблари хусусида ҳам тўхталиб ўтсангиз.
– Туғма гипотиреоз келиб чиқишининг бир қанча сабаблари мавжуд:
1. Асосан онанинг қалқонсимон без касалликларига чалиниши. Агар онада қалқонсимон без касаллиги бўлса, ҳомиладорлик вақтида ҳомилада ҳар хил ўзгаришлар кузатилади. Натижада эса бола туғма гипотиреоз билан туғилади.
2. Қалқонсимон безнинг туғма ривожланиш нуқсонларида туғма гипотиреознинг оғир шакллари билан касалланган болалар дунёга келади.
– Айтайлик, болада туғма гипотиреоз касаллиги аниқланди. Мазкур ҳолатда хасталикнинг олди қандай олинади?
– Агар болада транзитор гипотиреоз аниқланса, она болани кўкрак сути билан эмизаётган бўлса онага суткасига 200 мкг ёки болага суткасига 50 мкг калий йодид бериш тавсия этилади. Бу болада гипотиреоз келиб чиқишининг олди олинади. Болада ҳақиқатан ҳам туғма гипотиреоз борлиги тасдиқланса, у скрининг марказларида рўйхатга олиниб, унга "Тироксин" қабул қилиш буюрилади ва бепул таъминланади.
– Болаларда учрайдиган фенилкенотурия ҳақида маълумот берсангиз.
– Фенилкенотурия – ирсий касаллик бўлиб, наслдан наслга яширин ҳолда ўтади, яъни соғлом ота-онадан касал фарзанд туғилади. Ота-оналар фенилкетонурия касаллиги генини ташувчилари бўлса, ушбу генларни улар ўз фарзандларига берадилар ва фарзанд фенилкетонурия билан туғилади. Агар ота-она қариндош бўлса фарзандларининг касалликка чалиниш эҳтимоли юқори бўлади. Оилада касал бола борлиги кейинги фарзандни ҳам шу касалликка чалиниш эҳтимолини оширади.
– Хўш, мазкур текширувлар қачон ва қаерда ўтказилади?
– Скрининг текширувларида соғлом туғилган чақалоқлардан ҳаётининг 3-4-кунлари товонидан бир неча томчи қон олиб махсус қоғозга шимдирилади. Сўнгра ушбу қоғоз скрининг марказига юборилади. Бу ерда махсус замонавий жиҳозларда қон таҳлили ўтказилади. Агар фарзандингизда қон таҳлилидаги ўзгаришлар касалликларга гумон туғдирса, сиз ва болангиз поликлиникага ёки скрининг марказига қайта текшириш учун чақирилади. Фақат қоннинг қайта таҳлили, мутахассис кўриги фарзандингиз ҳақиқатдан касал ва даволаш кераклигини аниқ айтиб беради.
– Шу ўринда бир савол. Бола скрининг текширувидан ўтганлигини қандай аниқлаш ёки билиш мумкин?
– Туғруқхонада она фарзанди товонидан қачон қон олинганлиги билан қизиқишини кўриши мумкин. Бола картасида "Туғма гипотериоз ва фенилкетонурияга текширилди" деган белги бўлиши керак. Агар шундай белги бўлмаса сиз скрининг марказига мурожаат қилиб, аниқ маълумот олишингиз мумкин. Қон муддатига етиб туғилган чақалоқлардан ҳаётининг 3-4-куни, муддатига етмай туғилган чақалоқларда ҳаётининг 7-10-куни олиниши керак. Агар қон кўрсатилган муддатдан олдин олинадиган бўлса, таҳлил нотўғри чиқишига сабаб бўлади.
– Агар боланинг қон таҳлилида ўзгаришлар бўлса, нима қилиш керак?
– Туғма гипотиреоз ва фенилкетонурия кам учрайдиган ва туғилган вақтда ўзгаришлар билинмайдиган касаллик, лекин вақт ўтиши билан бу касалликлар натижасида болада чуқур ақлий заифлик келиб чиқади. Агар болангиз билан қайта текширишга чақиришса, вақтни ўтказмасдан тезда етиб боришингиз керак.
– Аҳолига тушунарли бўлиши учун "туғруққа қадар (пренатал) текшириш"лар ҳақида ҳам гапириб ўтсангиз.
– Туғруққа қадар (пренатал) текшириш бу ҳомиланинг ривожланиши ҳамда унинг соғлиғини аниқлашга имкон беради. Туғруққа қадар текширувнинг мақсади – ҳомила соғлиғини аниқлаш, агарда унда ривожланиш нуқсони бўлса, керакли муолажани ўтказишга тавсия беришдан иборат.
Туғруққа қадар текширувлардан қуйидаги ҳомиладорлар ўтиши зарур:
1. Фарзанди ирсий касаллик ёки туғма ривожланиш нуқсони билан туғилган бўлса.
2. Ҳомиладорлик бола тушиши, ўлик туғилиш билан кечган бўлса.
3. Ота-оналарнинг бирида ирсий касаллик аниқланса.
4. Қариндошлик никоҳида бўлганлар.
5. Аёлнинг ёши 35 дан катта бўлса.
6. Касбга боғлиқ зарарли омиллар таъсири аниқланган бўлса (нурланиш).
7. Ҳомилага таъсир қилувчи дори-дармон ёки кимёвий воситалардан фойдаланилганда.
8. Ҳомиладорда юқумли касалликлар – қизилча, токсоплазмоз, хламидиоз, цитомегаловирус аниқланган бўлса.
9. Эркак ёки аёлнинг наркотик, спиртли ичимликлар истеъмол қилиши ёки чекиши аниқланса.
10. Ҳомиладорликнинг эндокрин касалликлари – қалқонсимон без ҳамда қандли диабет бўлса.
Ҳомиладорларда ҳомиланинг ривожланиш нуқсони ва ирсий касалликларнинг олдини олиш бўйича текширувлар қуйидаги тартибда ўтказилади: дастлаб ҳомиладор аёл ҳомиладорликнинг 14 ҳафтасигача яшаш манзили бўйича поликлиникада ҳисобда туриши керак. Агар шифокор ҳомила соғлиғига таъсир кўрсатувчи омилни аниқласа, ҳомиладорга скрининг марказида II босқич текширувдан ўтишга йўлланма беради.

Cкрининг марказларида ҳомиладорликнинг 16-20 ҳафталарида ультратовуш ва биохимиявий скрининг текширувлари ўтказилади. Бунда ҳомиладор аёл қонида махсус биокимёвий маркерлар (альфафетопротеин (АФП) ва хорион гонадотропин (ХГ) миқдори аниқланади. Агар ҳомиладорда нуқсонли бола туғилиши кузатилса, ҳомилани тўхтатиш тавсия этилади.
– Маълумки, қариндошлар ўртасидаги никоҳ кўпгина салбий оқибатларга олиб келиши баробарида, туғилажак зурриёт саломатлигига ҳам жиддий таъсир кўрсатар экан. Ҳақиқатан ҳам, қариндошлар ўртасидаги никоҳ хавфлими?
– Қариндошлик никоҳи – бу икки шахснинг аждодларини умумий, иккаласига ҳам тааллуқли бўлишидир. Савол туғилади: нима учун қариндошлар ўртасидаги никоҳда ота-оналар соғлом бўлсада, уларнинг фарзандларида ирсий касаллик билан туғилиш хавфи юқори? Бир қатор касалликлар ирсий келиб чиқиш билан боғлиқ. Ушбу касалликларнинг кўпчилиги ирсий ахборотлардаги (генлардаги) ўзгаришлар натижасида келиб чиқади. Қачонки, ота-онадаги "касаллик" генлари бир-бири билан учрашса, фарзандларнинг ирсий касаллик билан туғилиши кузатилади. Ҳар бир бола ўз генларининг ярмини онадан, иккинчи ярмини отасидан олади. Маълумки, касаллик генларининг кўпчилиги яширин (рецессив) генлар томонидан юзага чиқарилади. Агар инсонда битта "касаллик" гени мавжуд бўлса, у касал бўлмайди, чунки унда иккинчи "соғлом" ген ҳам мавжуд бўлиб, бундай инсон касаллик генини ташувчиси ҳисобланади ва касаллик генларини ўз фарзандларига беради. Табиийки, қариндошлар орасидаги никоҳда "касаллик" генларининг учраш эҳтимоли юқори бўлади. Қариндошлик қанча яқин бўлса, "касаллик" пайдо бўлиш эҳтимоли шунча юқори бўлади.
Шуни унутмаслик керакки, инсондаги барча генларни аниқлаш имкони йўқ. Ҳозирги вақтда 3500 га яқин ирсий-генетик нуқсонлар аниқланган бўлиб, бундай касалликларнинг аксарияти болалик даврида кўзга ташланади.
– Ирсий касалликларнинг белгиларини ҳомиладорлик вақтида ёки туғилгандан сўнг аниқлаш мумкинми?
– Баъзи ирсий касалликлар наслдан-наслга, яъни ота-онадан фарзандларига берилса, айрим касалликлар соғлом ота-онанинг фарзандларида ҳам аниқланади (касаллик яширин ирсийланганда), бошқа касалликлар эса фақат ўғил болаларда учрайди (касаллик аёлларда яширин ҳолда бўлиб, улар касаллик ташувчиси ҳисобланади).
Тиббий-генетик маслаҳат орқали ирсий касалликка гумон қилинганларга аниқ ташҳис қўйилиб, касаллик наслдан-наслга қандай берилиши ва уни оилада яна пайдо бўлиш хавфини аниқлаш мумкин. Агар шифокор – генетик оилада ирсий касаллик мавжуд, деган хулосага келган бўлса, кейинги фарзандларда касалликнинг учраш эҳтимолини ҳисоблаб, керакли маслаҳатни бериши мумкин бўлади. Бу усул билан оилада яна ногирон фарзанд туғилишининг хатар даражаси аниқланиб, қуйидаги маслаҳатлар берилади:
1. Янги туғилган чақалоқлар ва гўдакларда оммавий скрининг асосида фенилкетонурия ёки туғма гипотиреоз аниқланса врач назоратида бўлиш.
2. Оиладаги бир неча фарзанднинг ирсий касалликлар билан касалланиши (қариндошлар ўртасидаги никоҳларда).
3. Фарзанд туғма ривожланиш нуқсони билан туғилган бўлса, кейинги фарзандда ушбу ҳолат кузатилмаслигининг олдини олиш мақсадида оила тиббий-генетик маслаҳатга келиши керак.
4. Келиб чиқиши номаълум бўлган ақлий заифликлар.
5. Бирон-бир сабабсиз жисмоний ривожланишдан орқада қолиш.
6. Тез-тез қайталанувчи ва даволашга берилмайдиган бронх-ўпка касалликлари, ўпка шамоллашидан болаларнинг бевақт кўз юмиши.
7. Оилавий ўхшаш буйрак касалликлари ва эшитиш қобилиятининг сусайиши.
8. Суяк тизимига оид касалликларнинг (кўкрак қафаси деформацияси, умуртқа қийшайиши, тез-тез суяк синиши) юрак қон-томир касалликлари ҳамда кўз ва таянч-ҳаракат тизими нуқсонлари билан қўшилиб келиши.
9. Рахит касаллигининг оғир кечиши ва даволашга берилмаслиги.
10. Оилавий неврологик касалликлар (мушакларнинг ривожланмаслиги, тўғри юра олмаслик, титраш).
– Республикамиздаги барча хотин-қизларга, бўлажак оналарга шифокор сифатида маслаҳатингиз.
– Оила – бу муқаддас даргоҳ бўлса, фарзандлар эса унинг кўрки, япроғи, инсон ҳаётининг ширин меваларидир. Истардимки, ҳар бир аёл ўз соғлигига масъул бўлиш баробарида туғилажак зурриётига ҳам эътиборли бўлса, ундан дунёга келадиган фарзанд ҳам ақлан, ҳам жисмонан соғлом туғилади. Барчамиз ушбу иборани теранроқ англасакда, баъзан амал қилмаймиз. Лекин бугунги давр, янгиланиш ва юксалишлар ҳар томонлама етук ва баркамол авлодлар тарбиясини талаб этмоқда. Барча ота-оналар бу борада бирдек масъул бўлиб, болалар соғлиги ҳақида қайғуришса, қайнота-қайноналар эса келинлари саломатлигидан бохабар бўлиб, уларни тиббий назоратига эътиборли бўлсалар, ўйлайманки, биз ўйлаган мақсадларимизга янада тез ва самаралироқ эришган бўлардик.
Ҳақиқатан ҳам, она-бола саломатлигини асраб-авайлаш, аввало ўзимизга боғлиқ. Оиланинг бир бутунлигини юракдан ҳис этган инсон борки, бу масъулиятни чуқурроқ англаб етади. Шу боис, фарзанд кўриш орзусида юрган азиз аёлларимиз соғлиги давлат ҳимоясида экан, эртамиз келажаги бўлган фарзандлар камолотига бўлган ишонч янада мустаҳкамланиб бораверади. Суҳбатдош Ибодат СОАТОВА. Муаллиф олган суратлар.