Шахсий гигиена қоидаларига амал қилиш саломатлигингиз гаровидир
Гигиена - ҳар бир инсоннинг жисми, устбоши, (турар жойлари, ошхоналари, сув манбалари, ҳаммомлари, ҳожатхоналари) ва бошқаларни тоза сақлашга қаратилган тадбирлар мажмуидир. Гигиена қоидаларига доимий риоя қилиб бориш оилангизни турли касалликлардан ҳимоя қилишнинг энг яхши воситасидир. Гўдаклар ва катта ёшдаги кишиларнинг кўплаб касалликларга ва ёмон оқибатларга тушиб қолишларига турли касаллик микроблари билан зарарланган овқатни ейиш ва ифлос сувни истеъмол қилишлари туфайли дуч келадилар.
Гигиена қоидаларига риоя қилмаслик натижасида ич терлама, гепатит, вабо, қичима, гижжа ва бошқа юқумли касалликларга дучор бўлиш мумкин.
Шахсий гигиена қоидаларига риоя қилиш ва хонадонни доимо озода тутиш керак. Авваламбор ҳар бир инсонда шахсий гигиена кўникмалари шаклланган бўлиши лозим.
Шахсий гигиена қоидаларига нималар киради? Булар кўл тозалиги, оғиз бўшлиғи гигиенаси, соч гигиенаси, тери гигиенаси, хонадон гигиенасидир.
Қўллар қуйидаги ҳолатларда топ-тоза қилиб совунлаб ювилиши лозим: овқат пишириш олдидан, ҳайвонларга қаралгандан сўнг, ҳожатхонадан чиққандан сўнг, кўчадан уйга қайтгандан сўнг, овқатланишдан олдин, ҳар қандай юмушни бажаргандан сўнг. Ундан ташқари тирноқларни ҳар доим калта қилиб олиб юриш лозим. Юқорида келтирилган қўл гигиенасини фарзандларингизга ҳам ўргатиб боринг.
Оғиз бўшлиғи гигиенаси: тишни тоза тутиш, уни доимо турли хил паста, порошоклар билан тиш чўткаси ёрдамида 2 марта ювиб туриш, яъни эрталабки нонуштадан ва кечқурунги овқатланишдан сўнг, бу хилдаги парвариш тиш томирлари ва милкларнинг мустаҳкамлашнинг муҳим воситасидир. Ҳар бир овқатланишдан сўнг тишларингизни сув билан чайқаб тиш ораларида қолган овқат қолдиқларини, албатта йўқотинг. Агар шундай қилмасангиз, овқат қолдиқлари чириб, оғзингиздан бадбўй ҳид кела бошлайди. Агар сиз милк ва танглайингизни тозалигига жиддий эътибор бермасангиз, турли хил тиш, милк касалликларига учрайсиз!
Сочни ҳафтада бир марта ювиб туриш зарур. Сочингизни ҳолатига қараб, соч терисини қуруқ, ёғли, нормал бўлишига мослаб сочга ишлатиладиган шампунлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Соч терисини озиқлантириш учун соч терисига кефир, қаймоқ суртиб 30 дақиқадан сўнг ювиб ташланади. Бу сочларингизга жило бериб соч терисини озиқлантиради.
Барчага маълумки, бизни вужудимиз ўпка орқали нафас олишдан ташқари, тери орқали ҳам нафас олади. Шунинг учун терини тозалиги катта аҳамиятга эга. Тери тоза бўлиши учун имконият даражасида ҳар куни душ қабул қилиш лозим. Имкони булса, хафтада бир марта ҳаммомда чўмилиш керак. Бу теридаги ҳар хил бактерия, микробларни тозалашга ёрдам беради. Гигиена қоидаларига фарзандларингизни ёшлигидан ўргатиб боринг. Одатда бу оилада болаликдан бошланади. Киши умрининг ярмисидан кўпроқ қисмини ўз уйида ўтказади.
Қуйидаги тавсиялар хонадон аҳллари учундир:
· Фарзандларингизни доимо озодаликка ўргатинг.
· Ҳар куни кечқурун уйқудан олдин, эрталаб уйқудан сўнг юзни, тишларни тозалаш.
· Овқатга ўтиришдан олдин ва ҳожатдан кейин қўлни совунлаб ювиш.
· Ҳафтада камида бир марта чўмилиш, бунда фақат шахсий мочалка ва сочиқлардан фойдаланиш одатий ҳолга айланиб бориши лозим.
· Тиш чўткаси, мочалка, сочиқ ва ич кийимлардан умумий фойдаланиш мумкин эмас.
· Алоҳида ўрин-кўрпа тутилиши.
· Ёстиқ ва адёллар жилдланган бўлиши, матрац ёки кўрпа-кўрпачалар устидан чойшаб солиниши керак.
· Чойшаб, ёстиқ ва адёл жилдларини ҳафтада бир марта алмаштириш. Уларни ювганда, агар хонадонингизда бемор бўлса, қўшимча зарартирлантириш тавсия этилади.
· Матрац, кўрпа ва кўрпачаларни қуёш тик тушадиган жойларга осиб қуритиш ва шамоллатиш мақсадга мувофиқдир.
Хоналарни доимо озода тутиш, бунинг учун:
- Ҳар куни пол, дераза токчалари, эшик тутқичлари, стол ва стулларни ҳўл латта билан артиб, гилам, полос ва юмшоқ мебелларни чанг сўрғич ёрдамида чангдан тозалаш;
- Камида ойида бир марта дераза ромлари, ойна, эшик, панелларни ювиш, гилам ва полосларни ташқарига олиб чиқиб қоқиш;
- Дераза пардаларини ҳар 3 ойда бир марта чангдан қоқиб, тозалаш лозим бўлади.
- Ошхона, ванна ва ҳожатхонани озода сақлашга ҳаракат қилинг.
- Ҳар куни раковина, газ плита, масаллиқ тайёрлаш столи, пол ювиб тозаланиши, қолган ошхона жиҳозлари, совутгич ҳафтада бир марта ювилиши керак. Идиш-товоқларнинг тоза ювилишига аҳамият беринг. Бунинг учун мумкин қадар махсус идиш-товоқ ювишга мўлжалланган воситалардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
- Ҳеч қачон ишлатилган идиш-товоқларни, овқат қолдиқларини очиқ-чочиқ қолдирманг дераза ойначаларини тез-тез очиб шамоллатиб туринг.
- Ванна хонаси ишлатилгандан сўнг ванна тозалаб ювилиши ва зарарсизлантирилиши керак.
- Унитаз, пол, эшик тутқичларини ҳар куни ювиб, зарарсизлантирилиб борилиши лозим, агар қазилма ҳожатхона бўлса, у ҳар куни тозаланиши, ҳар 3-5 кунда дизенфекцияловчи воситалар сепилиб борилиши лозим. Шунда пашша личинкалари нобуд бўлади, кўпаймайди.
Овқат маҳсулотларини сақлаш, тайёрлаш ва истеъмол қилиш қоидаларига риоя қилинг:
- Тез бузиладиган озиқ-овқат маҳсулотларини совутгичларда сақланг.
- Сабзавотларни яхшилаб ювинг, қайнатилган сувда чайиб истеъмол қилишга, қайнатилмаган сувни ичмасликка одатланинг.
- Сувни қайнатиб сўнг истеъмол қилиш мумкин.
- Гўштни, озиқ-овқат маҳсулотларини етарли даражада термик ишловдан ўтишга аҳамият беринг.
Озиқ-овқат маҳсулотларини ҳар хил касаллик қўзғатувчи микроблар ва гижжаларнинг тухуми билан ҳашоратлар, айниқса пашша ва сувараклар зарарлайди. Пашшалар асосан ҳожатхона, алатхона, гўнгхона, молхона ва кир ўраларида кўпаяди ва етилади, учиб келиб очиқ қолган озиқ-овқат маҳсулотларига қўниб уларни ифлослантиради. Биргина ахлат солинадиган яшик ёки контейнерда 80 мингга яқин пашшалар ривожланиш даврлари бошдан кечирилиши, бир кунда эса 6 мингга яқин пашшалар етилиши мумкин экан. Биргина пашша меъдасида 28 млн., қорни, оёқларни ва қанотларида 6млн.га яқин ҳар хил касаллик қўзғатувчи микробларни, гижжаларнинг тухумларини ташийди. Бу микроорганизмлар одам танасида бир неча кунлаб яшаш қобилиятини сақлаб қолади. Пашшалар учиб юқумли касалликларни 1,5 км масофагача тарқатиш ҳусусиятига эга.
Ҳозирги вақтда ванна, унитаз, раковина, озиқ-овқат тайёрлайдиган столлар, газ плитаси, совутгич, дераза токчалари, эшик, ошхона идиш-товоқларни ювиш учун замонавий тозалаш воситаларидан фойдаланиш зарур.
Исталмаган ҳомиладорликдан сақланиш усуллари (контрацептив воситалар)
Контрацепция– бу исталмаган ҳомиладорликдан сақланиш усулидир.
Контрацепция воситаларидан самарали фойдаланиш учун, ҳар бир усул билан танишиб, афзаллик, камчилик томонлари ҳақида маълумот олиб, керак бўлса – эътиборга лойиқ маълумот билан танишиб, ҳар бир аёл ёки жуфтлик, исталган, саломатлигига зиён келтирмайдиган (баъзи ҳолларда эса – фойда кўрсатадиган) усулни танлашига ҳуқуқи бор.
Контрацепция усуллари куйидагилар:
· Гормонал контрацепция: аралаш гормонал таблеткалар, тоза прогестин таблеткалар, пластир, инъекциялар (Депо-Провера - ДМПА)
· Шошилинч/тезкор контрацепция
· Бачадон ичи воситалари(БИВ)
· Лактацион аменорея усули
· Ҳимояловчи резина воситалар
· Фармацевтик воситалар
· Ихтиёрий жарроҳлик контрацепция/стерилизация
· Календар/тақвим усули
Гормонал контрацепция
(ОК таблеткалар, тоза прогестин таблеткалар).
Гормонал контрацептивларнинг таъсири куйидагилардан иборат:
· Тухумдонда тухум ҳужайрасини етилишини сусайтиради
· бачадон бўйни шиллиғини қуюқлаштиради, бу эса сперматозоидларнинг ҳаракатига тўсқинлик қилади
· уруғланган тухум бачадон деворига ўрнаша олмайди
Гормонал контрацептивларнинг аёл организмига ижобий таъсири:
· жинсий аъзо яллиғланишларини камайтиради
· ўсма касалликларнинг ривожланиш хавфини камайтиради
· ҳайз кўришни бир маромга келтиради
· ҳайз қонини камайтиради ва анемиянинг ривожланишини олдини олади.
Таблеткалар ҳар куни бир вақтнинг ўзида ичилса, самараси ўта юқори бўлади. Бироқ шуни унутмаслик керакки, ичилиши унутилган ҳар бир таблетка ҳомиладор бўлиш эҳтимолини юзага келтириши мумкин. Агар таблетка ичишни бир кун унутган бўлсангиз, иккинчи куни 2 та таблетка ичишингиз ва одатдагидек давом эттиринг. Шундай таблеткалар ҳам борки, уларнинг таркиби фақат битта гормон, яъни прогестерондан иборат. Бу таблеткалар жуда оз миқдорда гормон сақлайди ва одатда комбинацияланган (таркибида эстроген - прогестерон гормонларни тутувчи) таблеткаларни истеъмол қила олмайдиган аёлларга тавсия этилади. Улар эмизикли аёлларга ҳам тўғри келади, сабаби сут ишлаб чиқарилишига таъсир қилмайди. Бу таблеткалар ҳар куни бир вақтнинг ўзида ичилиши керак. Ичиш тартибининг бузилиши таблетканинг самарасини камайтиради ва қўшимча равишда ҳомиладорликдан сақланиш воситалардан (презерватив)дан фойдаланишни тақозо этади.
Афзаллиги:
· Самарадорлиги юқори - 99,9%
· Жинсий алоқага боғлиқ эмас
· Ҳайз вақтида йўқотиладиган қон миқдорини камайтиради.
· Камқонликни олдини олади ёки унинг даражасини пасайтиради.
· Тухумдон ва бачадон саратон касаллигини олдини олади.
Қарши кўрсатмалар:
· Жигар, буйрак ва юрак-қон тизимининг оғир касалликлари
· Қандли диабет
· Ҳомиладорлик
· Боласи 6 ойгача бўлган эмизикли аёллар
· 35 ёшдан юқори бўлган кўп чекувчи аёллар.
Эҳтимолий салбий таъсирлар:
· Қабул қилишнинг бошида кўнгил айниши ва бош оғриши (бир неча кундан сўнг ўтиб кетади)
· ЖЙОЮКдан сақламайди
· Таблеткаларни ҳар куни қабул қилишни эсда тутиши керак.
ДМПАинъекцияси:
Афзаллиги:
· Самарадорлиги юқори ва узоқ вақт давом этади
· Боласини эмизадиган аёллар учун яхши усул
· Жинсий алоқа билан боғлиқ эмас
· Баъзи касалликларни олдини олади: бачадондан ташқари ҳомиладорлик, эндометрий саратони, фибромиома. Қарши кўрсатмалар:
· Боласи 6 ойгача бўлган эмизикли оналар
· Ҳомиладорлик
· Юқори даражали қон босими
· Фаол кечиш давридаги жигар касалликлари
· Кам учрайдиган касалликларнинг баъзи бир турлари.
Эҳтимолий салбий таъсирлар:
· Баъзида қон кетиш ва аменорея
· Тана вазнини бирмунча ортиши
· Енгил бош оғриқлар
· Қўлланилиш тугагандан кейин, ҳомиладор бўлиш учун бир неча ой керак бўлади.
Тезкор/Шошилинч контрацепция
Ҳимоясиз жинсий алоқадан кейин ҳомиладорликдан сақланиш мақсадида 72 соат давомида ичилиши керак бўлган гормонал таблеткалар ёки 5 кун мобайнида БИВ қўлланилиш усулидир.
Ҳимоясиз жинсий алоқадан кейин қанчалик қисқа вақтда ичилса, шунчалик самарадорлиги юқори.
Афзаллиги:
· Кутилмаган ҳолларда ва бошқа усуллар қўлланилмаганда заҳира усул
Қарши кўрсатмалар:
· Анамнезида юрак оғриғи ҳуружи, инсульт, қон босимини ошиши, оёқларда ёки ўпкада тромблар ҳосил бўлишига юқори мойиллиги бор, сут безлари, жинсий аъзолар ёки жигарда саратон касаллиги бор аёллар таблеткалардан фойдаланиши мумкин эмас.
Эҳтимолий салбий таъсирлар:
· Таблеткаларни қабул қилган аёлларда кўнгил айниши, енгил бош оғриқлар, сут безларида оғриқ бўлиши мумкин.
Бачадон ичи воситаси
БИВ (спирал) бачадон ичига ўрнатиладиган махсус мослама бўлиб, у уруғ ҳужайраларнинг ҳаракатига тўсқинлик қилади ва тухум ҳужайрани уруғланишдан сақлайди. БИВ шифокор-гинеколог ёрдамида, ҳайзнинг охирги кунларида бачадон ичига ўрнатилади. Ҳомиладорликдан 5 ва ундан ортиқ йилгача сақлайди..
Афзаллиги:
· Репродуктив/туғиш фаолиятини сақлайди
· Жинсий алоқага ҳалақит бермайди
· У ҳақида доимо ўйлаш зарур эмас, баъзида ипларни текшириб туриш керак
· Ўзоқ вақт муддатида қўлланилиши мумкин (10 йилгача)
Қарши кўрсатмалар:
· ЖЙОЮК мавжуд ёки жинсий аъзоларнинг сурункали яллиғланиши
· Ҳомиладорлик
· Қиндан сабабсиз қон кетиши
· Жинсий аъзоларни туғма ёки ортирилган нуқсонлари
· Оғир даражали камқонлик.
БИВдан фойдаланиш коидалари:
· Аёлда ҳомиладорлик йўқлиги аниқ бўлса, ҳайз даврининг исталган вақтида
· Ҳайз даврининг 1-кунидан 7-кунигача
· Туғруқдан кейин дарҳол ёки дастлабки 48 соат давомида, 6 ҳафта ўтгач
· ЛАУдан фойдаланаёган бўлса, 6 ойдан кейин
· Абортдан кейин дарҳол (аборт асоратсиз бажарилган бўлса) ёки 7 кун давомида инфекция аломатлари бўлмаса
БИВ ўрнатиш мумкин бўлмаган ҳолатлар
· Туғруқдан кейин септик асоратлар
· Юрак клапанларинингсимптомли нуқсонлари
· Сабаби аниқланмаган қон кетиши
· Жинсий аъзоларнинг рак касалликлари (бачадон бўйни, эндометрий ва тухумдон)
· Бачадон миомаси ва бачадон ривожланишининг аномалиялари
· Трофобласт ўсмалари
· Камқонлик
· Сил (чаноқ сили ташҳиси билан)