Мақолалар
Лейшманиозлар тўғрисида билиш керак
Лейшманиоз бу дунё бўйича 98 та давлатдаги эндемик ва унитилган тропик касалликдир. Бутун ЖССТ нинг маълумотига кўра 350 миллион одам бу касаллик билан касалланиши мумкин. Ҳар йили 14 миллион одам ушбу касаллик билан касалланади ва 2 миллионга яқин янги касаллик қайд қилинмоқда. Бундан ташқари ҳар йили висцерал лейшманиоз билан 50 мингта ўлим ҳолатлари қайд қилинмоқда.
Лейшманиоз- одамларда ва ҳайвонларда учрайдиган трансмиссив протозой касаллик бўлиб, кўзғатувчиси лейшманиялар ҳисобланади ва искабтопар чивинлар ташувчи бўлиб, чақиш йўли билан юқтирадилар
Ўзбекистонда висцерал зооноз, тери антропонози ва зооноз лейшманиози тарқалган.
Висцерал лейшманиози: Индия, Непал, Бангладеш, Кавказ орти, Ўртаерденгизи, Жанубий Европа, Жанубий Америка ва Африка давлатларида тарқалган.
Республикамизда висцерал лейшманиоз касаллиги асосан Наманган ва Навоий вилоятларида, Фарғона, Самарқанд, Жиззах вилоятларида саноқли ҳолатларда қайд этилмоқда. Бунда асосан 1 дан 5 ёшгача бўлган болалар касалланади.
Касаллик манбаи- асосан итлар ва бўри, тулки ва бошқалар бўлиши мумкин.
Висцерал лейшманиоз касаллиги шуниси билан хавфлики, агар ўз вақтида глюкантим ёки амбизом дори воситалари билан беморлар даволанмаса 100% ўлим билан якун топиши мумкин.
Висцерал лейшманиознинг инкубацион даври 3 ҳафтадан 3 йилгача, ўртача 3 ойни ташкил этади.
Висцерал лейшманиоз (ВЛ)- бу тўсатдан тана ҳароратини 39-400С кўтарилиши билан бошланиб, сурункали кечиш билан характерланади. Лимфоид-макрофагал тизимининг шикастланиши, узоқ давом этувчи иситма, талоқ ва жигарнинг катталашиши, кам қонлик ва иккиламчи иммуносупрессия билан характерланади.
Айрим ҳолларда касаллик аста секинлик билан бошланиб, умумий холсизлик, иштаханинг пасайиши, терининг рансизлашиши, тошмаларни пайдо бўлиши ва лейкопения билан характерланади.
Касалликнинг асосий кўрсаткичларидан бири бу- жигар ва талоқни катталашишидир. Тахминан 10% беморларда жигар циррози ва портал гипертензияси кузатилади.
Касалликнинг охирги босқичларида шишлар пайдо бўлиб, холдан тойиш (кахексия) ва пигментни кўпайиши (кала-азар “қора касаллик” дейилади).
Касалликни биринчи аломатлари бошланганда шифокорга зудлик билан мурожаат қилиш керак, чунки касалликни натижаси ўз вақтида ва тўғри ўтказилган даволашга боғлиқ.
Махсус даволаш курсидан кейин бемор 1 йил давомида диспансер кузатувида бўлади, чунки касаллик қайталаниши ҳам мумкин. Агарда даволаш курсидан кейин беморнинг аҳволи ёмонлашса, қайта даволаш курси ўтказилади.
Тери лейшманиоз касаллиги: Ўрта Осиё (Туркманистон, Ўзбекистон) ва Кавказ орти; Афғонистанда, Яқин Шарқ ва Африка давлатларида тарқалган.
Тери лейшманиоз касаллиги туризмни ривожланиши билан нафақат эндемик балки бошқа географик худудларда ҳам тез-тез учрамоқда.
Эндемик ўчоқлар асосан чўл худудлардаги қишлоқ ва шаҳар чеккаларида учрайди. Ёзги мавсумий зарарланиш искаптопарларни фаоллик даври билан аниқланади.
ЗТЛ табиий ўчоқли трансмиссив зооноз касалликдир.
Ўзбекистонда тери лейшманиозни 2 хил тури: зооноз ва антрапоноз тери лейшманиоз касаллиги учрайди.
1.Зооноз, ёки ўткир некротик тери лейшманиози (синоними: қишлоқ лейшманиози; пендин яраси, шарқ яраси; ўткир некротик лейшманиоз; мурғоб яраси; II тип лейшманиоз)
Касаллик манбаи: катта ва қизил думли қум сичқони ва бошқа кемирувчилар ҳам бўлиши мумкин. Улар республикамизнинг чўл худудларида кенг тарқалган.
Тери лейшманиоз касаллиги билан барча ёшдагилар касалланиши мумкин. Инкубацион давр. Асосан 1-ва тўрт ҳафтагача, баъзан 1,5-2 ойгача давом этади. Касалликдан сўнг мустаҳкам иммунитет пайдо бўлиб, бир умрга сақланади. Касаллик 2-10% қайталаниши мумкин. Касаллик асосан ёзнинг охири ва куз ойларида қайд этилади.
2. Антропоноз тери лейшманиози (синонимлари: Боровский касаллиги, шарқ яраси, кеч яраланадиган лейшманиоз, Ашхабодд ва Қўқон яраси, I тип лейшманиоз, шаҳар лейшманиоз, Саратов яраси ва бошқалар) ўткир некротик тери лейшманиози, қишлоқ типидаги тери лейшманиози, “пендинка” пендебоши, мурғоб яраси, афғон яраси, пашша хўрда ва бошқалар. ЗТЛ табиий ўчоқли трансмиссив зооноз касалликдир.
Касаллик асосан искаптопарлар мавжуд бўлган шаҳар ва вилоят шаҳарларида қайд этилади. Маҳаллий аҳолидан кўпинча болалар, четдан келганлардан барча ёшдагилар касалланади. Касаллик тарқатувчиларнинг фаоллиги билан боғлиқ бўлиб, асосан ёз ва куз мавсумида учрайди. Инфекция манбаи - бемор одам, баъзан итлар ҳам бўлиши мумкин. Касаллик аҳоли зич жойлашган пунктларда кўпроқ учрайди, чунки касаллик искабтопарларни урғочиси-Phlebotomus sergenti орқали одамдан одамга юқади. Бемордан қонни сўргандан кейин москитлар 6-8 кунда зарарли бўлади. Соғ одамни искабтопар чивинлари чаққанида касаллик юқади.
Инкубацион даври 2-3 ой ва 1,5 йилгача давом этиши мумкин ва 2 та характерли белгиси билан: тананинг юз, қўл ва оёқларида яраларни секин пайдо бўлиши ва тери зооноз лейшманиозига нисбатан терида яраларни камлиги билан ажралиб туради.
ВЛ га қуйидагилар лаборатория текширувидан ўтиши лозим: Клиник эпидемиологик кўрсатгичга эга беморлар (терини характерли зарарланиши), яъни беморни тери лейшманиози ўчоғида бўлганлиги, эндемик ҳудудларда ва касаллик юқиш мавсумида бўлганлигига боғлиқ.
Тери лейшманиоз касаллигида беморларни касалхонага ётқизиш клиник кўрсатмасига қараб ётқизилади. Айрим ҳолларда даволашсиз ҳам беморларни тузалиши мумкин. Касалланган беморларда иммунитет мустахкам қолади.
Лейшманиозларни профилактикаси:
Мажмуавий чора-тадбирлар-инфекция манбаи, юқиш механизми, тарқатувчилар ва шахсий профилактика чораларини ўз ичига олади.
Инфекция манбаига қаратилган чораларга: висцерал лейшманиозда клиник асоратларни олдини олишда беморларни ўз вақтида аниқлаш ва даволашдан иборат. Даволаш касалхона шароитда ўтказилади.
Инфекция манбаи ҳисобланган дайди итларга қарши ветеринария хизмати томонидан кураш олиб бориш.
Антрапоноз лейшманиоз касаллигини профилактикаси: Болалар ва мигрантлар орасида касалликни фаол аниқлаш. Беморларни ўз вақтида ва тўғри даволаш. Паст юқиш даврида қайталанувчи лейшманиозларни эрта аниқлаш.
Москитларни зарарланишини камайтириш учун кечқурунлари ярани боғлаб қўйиш лозим, чунки касаллик одамдан одамга искаптопарларнинг чақиши орқали юқади. Шу билан бирга дайди итларга қарши кураш олиб бориш лозим бўлади.
Искабтопарларнинг кўпайишига қарши олиб борадиган чора-тадбирлардан бири бу аҳоли пунктлари ҳамда хонадонларда ободонлаштириш ишларини олиб бориш. Бундан ташқари искабтопарларга қарши хонадонларни захарли химикатлар билан дорилаш. Касаллик қайд қилганда хонадонлар ичи ва ташқи қисми дориланади, ҳамда қўшни хонадонлар ҳам дориланади. Ўтказилган дезинсекцияни самараси искабтопарларни дорилашдан олдинги сони ва дорилангандан кейинги сонини таққослаш асосида баҳоланади.
Эндемик туманларда шахсий профилактикага репелентлар, узоқ муддатли таъсир қилувчи инсектицидлар билан ишлов берилган пашшахоналардан кондиционерлар, электрик фумигаторлар фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
Шунингдек хонадонлар деворларининг пастки қисмларини бетон қопламалари билан қоплаш, кўчаларни асфалтлаштириш, ҳовлиларни пишиқ ғишт билан қоплаш билан искаптопарларнинг кўпайишини олди олинади.
Инсектидцидлардан фойдаланиш билан искаптопарлар ва уларнинг кўпаядиган жойларида зарарсизлантириш тадбирлари олиб борилади. Бирор хонадонда лейшманиоз билан касалланган бемор аниқланилганда шу уй ташқи ва ички қисмлари ҳам инсектицид пуркаш билан зарарсизлантирилиши лозим. Реппелентлар, инсектидцидлар билан ишлов берилган ҳимоя воситалари ва бошқалардан фойдаланиш билан шахсий ҳимояланиш мумкин бўлади. Чивинларни чақишини олдини олиш учун кеки пайт танани очиқ қисмини беркитадиган кийимларни кийиш лозим. (енги узун кўйлак ва шим)
Химиопрофилактикани қўллаш мақсадида эндемик худудларда хлоридин ёки тиндуринни ҳафтада 1 маротаба ёшга қараб дозасида бериш тавсия этилади.
Ҳозирда республикада зооноз тери лейшманиозни иммунопрофилактикаси ўтказилмайди.
*******************************************************************************************************************
Ишчи-ходимларни профилактик тиббий кўрикдан ўтказишни ташкил этишнинг мақсади ва асосий вазифалар
Профилактик тиббий кўриклар- республикада турли соҳаларда фаолият кўрсатаётган ишчи-ходимлар орасида юқумли ва паразитар касалликларнинг келиб чиқишига ва уларнинг тарқалиб кетишига йўл қўймаслик, корхона ва ташкилотларда мавжуд хавфли ва зарарли омиллар ҳамда ноқулай шароитлар таъсири натижасида келиб чиқиши мумкин бўлган турли касб касалликларини олдини олиш мақсадида ташкил этилади. Бундан ташқари корхона ва ташкилотларда ўтказилган тиббий кўриклар давомида касаллик аниқланган ходимларни вақтида соғломлаштириш тадбирларини амалга оширилиши асосий вазифалардан бири ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 214-моддаси, “Давлат Санитария назорати тўғрисида”ги Қонуннинг 18-моддаси, “Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуннинг 17-моддаси қатор касб ва ишлаб чиқариш ходимларини ишга киришдан олдин ва кейинчалик даврий тиббий кўрикдан ўтказишнинг мажбурийлигига асос бўлади.
Бундай профилактик тиббий кўрикларга иш фаолиятида турли зарарли омиллар мавжуд бўлганлар, ноқулай ва тунги ишларда ишлайдиганлар, транспорт (техника) воситалари билан билан боғлиқ ишларда ишлайдиганлар, озиқ-овқат саноати ва савдоси ходимлари, аҳолига бевосита маиший ва маданий хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган ишларда ишлайдиганлар ва умумтаълим мактаблари, мактабгача тарбия ва бошқа муассасаларда бевосита болаларга таълим-тарбия бериш билан машғул бўлган ходимлар жалб этиладилар.
Тиббий кўрикларнинг ўтказилиши Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси ва “Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги Қонуни асосидаги Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2012 йил 10 июлдаги “Ходимларни тиббий кўрикдан ўтказиш тартиби тўғрисидаги Низомни тасдиқлаш ҳақида”ги 200-сонли буйруғи билан мувофиқлаштирилади ва назорат қилиб борилади. (ушбу буйруқ Адлия вазирлигидан 2012 йил 29 августда 2387-сон билан рўйхатдан ўтказилган).
Мазкур буйруққа кўра, тиббий кўриклар ташкилотларга тегишли даволаш-профилактика муассасалари томонидан, агар ташкилотга қарашли даволаш-профилактика муассасаси бўлмаган тақдирда, шу ташкилот жойлашган худудий даволаш-профилактика муассасалари томонидан ўрнатилган тартибда шартнома асосида ўтказилади.
Ходимларни тиббий кўрикдан ўтказиш тиббий кўрикдан ўтказувчи даволаш-профилактика муассасаси раҳбарининг буйруғи билан профпатолог ёки касб касалликлари бўйича касбий тайёргарликдан ўтган врач раислигида тузилган “Тиббий комиссия” томонидан амалга оширилади. Таъкидлаш керакки, комиссия таркибига тиббий кўрикдан ўтувчи корхона ва ташкилотларнинг хусусиятлари, яъни ундаги хавфли ва зарарли омиллар ҳамда касбларни ҳисобга олган ҳолда тегишли мутахассислар киритилиши керак.
Шунинг учун ташкилот томонидан ишга кирувчи ходимга тиббий кўрикдан ўтиш учун берилган йўлланмада иш жойидаги хавфли ва зарарли омиллар тўлиқ кўрсатилади ва шунга асосан тиббий кўрикдан ўтказувчи мутахассислар таркиби ҳамда лаборатория-функционал текширишлар ўтказилади.
Корхона ва ташкилотлар ходимларини даврий тиббий кўрикдан ўтказиб турилишини ташкил этиш учун, корхона раҳбари ва касаба уюшма ташкилотчиси худудий ДСЭНМ раҳбарияти билан келишган ҳолда, тиббий кўрикдан ўтиши шарт бўлган ходимлар рўйхатини тузади.
Шу асосда тиббий кўрикдан ўтказувчи даволаш-профилактика муассасаси томонидан тиббий кўрикдан ўтказишнинг календар режаси ишлаб чиқилиб, ДСЭНМ билан келишилади ва тиббий кўрикдавн ўтказиш календар-режаси ишлаб чиқилади.
Ходимларни ишга киришдан олдин тиббий кўрикдан ўтказиш даврида махсус 025-ҳ. шаклдаги амбулатория картаси юритилади ҳамда ушбу картага дастлабки ва кейинчалик даврий тиббий кўрикдан ўтказишда иштирок этган ҳар бир врачнинг ходимни касбга яроқлилиги бўйича хулосаси киритилади. Ходим ишини ўзгартирганда, ушбу тиббий амбулотория картаси янги иш жойидаги тиббий хизмат кўрсатувчи даволаш-профилактика муассасасига юборилиши керак.
Ўтказилган даврий тиббий кўрик натижаси бўйича корхона раҳбари ва касаба уюшмаси вакили, даволаш-профилактика муассасасининг тиббий комиссия раиси ва ДСЭНМ мутахассиси иштирокида далолатнома тузилади. Далолатномада тиббий кўрикдан ўтказишга режалаштирилган ва ўтказилган, касб ва умумий касалликлар ҳамда ногиронлик аниқланган, соғлиғига кўра бошқа ишга ўтказилишига мухтож бўлган, ногиронлик гуруҳини аниқлаш учун тиббий-меҳнат экспертиза комиссияга юбориладиган ва даволаниши зарур бўлган ходимлар кўрсатилади.
Тиббий комиссия томонидан даврий тиббий кўрикдан ўтказиш натижасида ходимларнинг саломатлик ҳолатини кузатиш мақсадида дифференциалланган гуруҳларга ажратилади ҳамда шу асосда даволаш ва соғломлаштириш тадбирлари белгиланади, зарурат бўлганда ходимни стационар ёки санатория-курортларда даволаш учун юбориш, шунингдек хавфли ва зарарли омиллар таъсиридан ҳоли бўлган бошқа ишга ўтказиш, меҳнат шароитини яхшилаш борасида корхона раҳбариятига тавсиялар берилади.
Тиббий кўриклар жараёнида ходимда аниқланган касалликни, унинг ишлаб турган касбига боғлиқлигини аниқлаш, яъни “Касб касаллиги” ташхиси қўйиш масаласи Санитария, гигиена ва касб касалликлари ИТИ ёки Тошкент тиббиёт академиясининг тегишли клиникаси мутахасислари томонидан ҳал қилинади.
Давлат Санитария-эпидемиология назорати марказларининг тегишли мутахассислари мунтазам равишда даволаш-профилактика муассасаси томонидан ходимларни дастлабки ва вақти-вақти билан тиббий кўрикдан ўтказишнинг тўлиқлиги ва сифати устидан назорат олиб борадилар.
Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2012 йил 10 июлдаги 200-сонли буйруғида белгиланган вазифалар ижроси тўғри ташкил этилган тақдирда, ходимларни тиббий кўрикдан ўтказиш борасида қуйилган мақсадга эришиш, яъни ишчи ва ходимлар орасида юқумли ва паразитар касалликларнинг келиб чиқиши ва тарқалишига йўл қўймаслик, шунингдек касб касалликлари ҳамда заҳарланиш ҳодисаларнинг олдини олишга эришиш мумкин.
Республика ДСЭНМ санитария-гигиена бўлими мудири М.Г. Гаффаров, меҳнат гигиенаси бўлинмаси мудири Ж.Т.Тўйчиев.
******************************************************************************************************************
Ўткир юқумли ичак касалликлари
ва уларнинг профилактикаси
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотига кўра, дунё бўйича ҳар йили 275 миллиондан ортиқ одамлар ўткир юқумли ичак касалликларига чалинади ва уларнинг 70 фоизга яқинини 14 ёшгача бўлган болалар ташкил этади.
Ўткир юқумли ичак касалликларига қорин тифи, паратифлар, сольмонеллёз, ичбуруғ, вирусли гепатитнинг “А” тури ва бошқа бир қатор ўткир юқумли касалликлар киради.
Бу касалликларни аксарият ҳолларда бактерия ва вируслар қўзғатиб, бемор ва бактерия ташувчи одамлар касаллик қўзғатувчиларининг манбалари ҳисобланади. Улар касаллик қўзғатувчиларини асосан ўзларининг нажаси орқали ташқи муҳитга чиқаради ва атроф муҳитни шу касаллик қўзғатувчилари билан ифлослантиради.
Масалан ичбуруғ касаллиги билан оғриган беморнинг 1 грамм нажасида 1 миллионгача, қорин тифи билан оғриган бемор ёки бактерияташувчининг 1 грамм нажасида 10 миллионгача касаллик қўзғатувчи бактерия бўлиши мумкин.
Ўткир юқумли ичак касалликлари қўзғатувчиларининг барчаси ташқи муҳитга анча чидамли бўлади. Масалан, қорин тифи қўзғотувчиси оқар сувда, сабзавот ва меваларда 5 – 10 кун, кўлмак сувда 1 ойгача, нон ва нон махсулотлари юзасида бир неча кун давомида тирик сақланса, вабо қўзғатувчилари оқар сувда 18 кундан 5 ойгача сақланади. Вабо қўзғатувчиси сувда ва сальмонеллёз қўзғатувчилари озиқ – овқат махсулотларида қулай шароитда ҳаттоки кўпайиши ҳам мумкин.
Ўткир юқумли ичак касалликларнинг юқиш йўллари бир бирига ўхшаш бўлсада, уларнинг ҳар бирини етакчи юқиш омили бор. Масалан, қорин тифи ва вабо касалликларида етакчи юқиш омили сув ҳисобланса, сальмонеллёз касалликларида эса озиқ – овқат махсулотлари етакчи юқиш омили ҳисобланади.
Бу гуруҳ юқумли касалликлар маиший – мулоқот йўли билан ҳам юқади.
Йилнинг иссиқ кунларида аҳоли, айниқса болалар ўртасида ўткир юқумли ичак касалликлари тез – тез учраб туради.
Ёз ойларида ўткир юқумли ичак касалликлари омиллари фаоллашади. Аҳоли кўпроқ сув, ҳар хил чанқоқбосди ичимликлар ичади, мева – сабзавотлар, кўкатлар истеъмол қилади ҳамда касаллик қўзғатувчилари билан ифлосланган очиқ сув ҳавзаларида чўмилади ва шу жараёнларда улар ўзларига ўткир юқумли касалликларни юқитириб олиши мумкин.
Ўткир юқумли ичак касалликлари мавсумий касалликлар ҳисобланиб, асосан йилнинг ёз ва куз фаслларида кўпроқ учрайди, чунки бу фаслларда касалликнинг юқиш омиллари фаоллашади.
Касаллик қўзғатувчиларининг одам организмига тушиб, токи касалликнинг илк аломатлари пайдо бўлгунига қадар маълум бир вақт ўтади. Бу давр касаллик белгиларисиз кечади ва бунга касалликнинг яширин даври дейилади. Ўткир юқумли ичак касалликларида бу давр бир неча соатдан 21 кунгача давом этади. Касалликнинг яширин даври касалликни турига қараб, қисқариши ёки чўзилиши мумкин. Бу давр касаллик қўзғатувчисининг айрим хусусиятлари ва одамнинг юқумли касалликларга қарши курашиш қобилиятига боғлиқ бўлади.
Аксарият ўткир юқумли ичак касалликларига чалинган беморларда ҳолсизлик, кўнгил айниши, қусиш, ичнинг суюқ кетиши, тана ҳароратининг кўтарилиши каби касаллик аломатлари кузатилади.
Беморларга ўз вақтида тегишли тиббий ёрдам кўрсатилмаса, бу касалликлар ўзидан бир қанча асоратлар қолдириши мумкин. Буларга ичаклар фаолиятининг бузилиши, ичакдаги яралардан қон кетиши, ичак деворларининг тешилиши, ўткир буйрак етишмовчилиги ва ҳ.к. Бундай асоратларнинг айримлари беморларнинг ўлимига ҳам сабаб бўлиши мумкин.
Аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминланганлиги, хонадонларда, жамоат жойларида тозалик ва обондонлаштириш ишларини мунтазам амалга ошириш, умумий овқатланиш, озиқ – овқат махсулотларини ишлаб чиқариш ва уларнинг савдоси билан шуғулланадиган корхоналарда санитария талабларига риоя қилиш ҳамда аҳолини тиббий – санитария маданиятини ошириш, ўткир юқумли ичак касаллиларининг одини олишда муҳим аҳамиятга эга.
Мазкур касалликларнинг олдини олишда шахсий гигиенанинг роли жуда катта. Ўткир юқумли ичак касалликлари “ифлос қўл касалликлари” деб бежиз айтилмаган.
Овқатланишдан олдин, хожатхонадан сўнг қўлларни совунлаб ювиш, тирноқларни ўз вақтида олиш, қўлларни тозалигига доимо рия қилиш, оилада ўз сочиғидан, тўй – маракаларда шахсий қўл рўмолчадан фойдаланиш, ўткир юқумли ичак касалликларининг олдини олишда муҳим рол ўйнайди.
Бундан ташқари, деҳқон бозорларида, кўчаларда сифати кафолатланмаган, қўлда (уй шароитида) тайёрланган салқин ичимликлар, шарбатлар, айрон ва бошқа ичимликларни истеъмол қилиш ҳам ўткир юқумли ичак касалликларининг келиб чиқишига сабаб бўлиши мумкин.
Ўткир юқумли ичак касалликлари асосан 3 ёшгача бўлган болалар ўртасида учрашини инобатга олиб, болалар парвариши билан шуғулланувчи ота – оналарга, энага ва бошқаларга қуйидагилар тавсия қилинади:
ü болалар парвариши билан шуғулланувчи шахслар мунтазам равишда педиатр врачлардан болаларни парвариши бўйича маслахатлар олиши;
ü болалар парвариши билан шуғулланувчи шахслар шахсий гигиена қоидаларига қатъий риоя қилиши, шунингдек болаларни ҳам шахсий гигиенасини таъминлаши ва шунга кўниктириши;
ü боласини кўкрак сути билан боқувчи оналар эмизишдан олдин қўл гигиенасига қатъий риоя қилиши, болаларни ҳам қўлларини совунлаб ювиб, кейин эмизиши;
ü болаларга совуткичда узоқ муддат сақланган таомларни едирмаслик, уларни тўғри келган озиқ – овқат махсулотлари билан овқатлантирмаслик;
ü барча оила аъзолари, айниқса ёш болалар учун мўлжалланган сув ва хом сутни албатта қайнатиш талаб этилади, болаларга янги соғилган сутни қайнатмасдан бериш мумкин эмас;
ü ҳар қандай кишига болани овқатлантиришга рухсат бермаслик;
ü кўчадан уйга кирганда, овқатланишдан олдин, болага овқат тайёрлашдан олдин ва уни овқатлантиришдан аввал қўлларни совунлаб ювиш;
ü болалар қўллари ва оғизларини умумий фойланилган сочиқлар билан артмаслик;
ü озиқ – овқат махсулотларини пашша, суварак ва бошқа бўғимоёқлилардан асраш;
ü болаларни бармоғини сўришига йўл қўймаслик;
ü бозорларда ва кўчаларда сотилаётган мева–сабзавотларни оқар сувда ювмасдан таътиб кўрмаслик.
Болаларни чақалоқлик давриданоқ, санитария – гигиена кўникмаларига ўргатиб бориш керак.
Шуни айтиш жоизки, соҳа мутахассислари ва олимларнинг таъкидлашича саломатликни асраш 18 фоиз ирсий омилларга, 17 фоиз атроф – муҳит омилларига, 10 фоизи тиббий хизматга боғлиқ бўлса, 55 фоизи соғлом турмуш тарзига боғлиқдир.
Демак, одамларда соғлом турмуш тарзини болаликдан шакллантириб бориш – қатор касалликларни, шу жумладан ўткир юқумли ичак касалликларини олдини олишнинг гаровидир.
Касалликни даволашдан кўра, унинг олдини олиш минг бор афзал эканлигини унутманг!
Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги Республика Давлат санитария –эпидемиология назорати маркази бўлим бошлиғи, тиббиёт фанлари номзоди
Ҳусан Сапаров
********************************************************************************************************************
Коронавирус қўзғатувчи Яқин Шарқ респиратор синдроми (ЯШРС-КоВ)дан эҳтиёт бўлинг!
Яқин Шарқ респиратор синдроми коронавируси ЯШРС-КоВ(MERS) биринчи маротаба 2012 йилда Саудия Арабистонида аниқланган. 2012 йилдан 2015 йилнинг июнига қадар дунёнинг 23та мамлакатида, дастлаб Узоқ ва Яқин Шарқда - Иордания, Яман, Қатар, Қувайт, Бирлашган Араб Амирлиги, Омон, Саудия Арабистони давлатларида, кейинчалик Европада - Германия, Греция, Италия, Нидерландия, Буюк Британия, Франция давлатларида,Африканинг Миср, Тунис ва Осиёнинг Эрон, Индонезия, Корея, Хитой, Малайзия, Филиппин давлатларида ҳамда Шимолий Америкада короновирус инфекцияси қайд этилган.
Ушбу касаллик жорий йилнинг апрель ойидан бошлаб сезиларли даражада ўса бошлади. Яқин Шарқ респиратор синдромининг (ЯШРС-КоВ) барча холатлари Яқин Шарқда яшовчи одамлар ва Яқин Шарқдавлатларидан қайтиб келганлар ўртасида кузатилган. Аксарият беморлар туялар яшайдиган жойларда бўлганликларини айтишган, улардан баъзилари тўғридан-тўғри ҳайвонлар билан мулоқатда бўлган ёки туянинг сутини ва гўштини истеъмол қилган. Иккиламчи юқтириш ҳолатлари яъни касалликни одамдан-одамга юқиши тиббиёт ходимлари ва беморнинг оила аъзолари ўртасида кузатилган.
Жорий йилнинг май ойидан бошлаб Корея Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги ЯШРС-КоВнинг биринчи холати аниқланганлиги ҳақида хабар берган. Охирги кунларда эса касалликнинг тез тарқалиши кузатилди, жами Корея Республикасида 173 нафар беморда ЯШРС-КоВ аниқланган ва улардан 27 таси ўлим билан тугаган. Барча холатларда инфекциянинг юқиши бемор билан яқин мулоқатда бўлган кишиларда кузатилган. Дунё бўйича жами 1300 дан ортиқ ҳолатда касаллик аниқланган, шулардан 30 фоизида ўлим холати кузатилган.
ЯШРС-КоВ касаллиги зоо-антропоноз касаллик ҳисобланиб, ҳайвонлардан одамга ва одамдан одамга юқиши мумкин. Коронавируслар одамларда оддий шамоллашдан тортиб то зотилжам билан кечадиган ўткир респиратор синдромини чақириши мумкин. Бемор билан яқин мулоқатда бўлган оила аъзолари ўртасида, тиббий ёрдам кўрсатиш жараёнида тиббиёт ходимлари томонидан шахсий ҳимоя воситаларидан фойдаланилмаганда ҳамда шахсий гигиена коидаларига риоя этилмаганда касаллик одамдан-одамга юқади.
Янги короновируслар келтириб чиқарадиган касалли книнг белгилари: тумов, йўтал, қалтираш, бош оғриши, тана ҳароратининг 380С ва ундан юқори кўтарилиши, ҳолсизлик, мушак ва суяклардаги оғриқлар.
ЯШРС-КоВ бронхлар, ўпка эпителиясини ва эндотелиясини, альвеолалар, буйрак, жигар, ичак ва лейкоцитларни зарарлайди. Касаллик ўткир респиратор касалликларига хос симптомлар билан, айрим ҳолатларда эса симптомсиз бошланиши мумкин. Тана ҳароратининг кўтарилиши, йўтал билан бошланиб, бирданига зўрайиб, зотилжам қўшилиши натижасида беморларнинг нафас олиши қийинлашиши мумкин.
Касаллик айниқса, бошқа хасталиги мавжуд шахсларда (ўпканинг сурункали касалликлари, буйрак, юрак-томир, эндокрин системаси касалликлари билан касалланган беморлар, кекса ёшдагилар, ҳомиладор аёллар ва иммунитети заиф одамларда) оғирроқ кечади. Ушбу касалликнинг инкубацион(яширин ) даври 5 кундан 14 кунгача. Касаллик асосан нафас аъзоларини шикастлайди, шунга қарамасдан 30 фоиз беморларда ошқозон-ичак тизимини шикастланиш холатлари ҳам кузатилган ва ушбу беморлар нажасида вирус аниқланган. Шу сабабли беморни парвариш қилганда нафақат нафас органларини ҳимоя этиш, балки вирусни маиший-мулоқот (нажас-оғиз) йўли билан юқишини ҳам олдини олиш хавфсизлигини таъминлаш зарур.
Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти Корея Республикасида ЯШРС-КоВ бўйича кузатилаётган холатни ўта жиддий эпидемик вазият эмас, деб баҳоламоқда. Шу сабабли халқаро сафарларга чеклов жорий этилиши тавсия этилмаган.
Ҳозирги кунда дунё олимлари ушбу касалликка қарши янги вакцина ишлаб чиқиш бўйича илмий тадқиқотлар олиб боришмоқда. Яқинда Хитой олимлари томонидан махсус ташхис реагент яратилди. Унинг ёрдамида экспертлар 15 дақиқа ичида тест ўтказиб, ЯШРС-КоВни аниқлашлари мумкин.
ЖССТ тавсияларига кўра, коронавирус касаллиги қайд этилган мамлакатларга борувчилар инфекция юқишининг олдини олиш чораларини кўришлари зарур бўлиб, улар қўйидаги қоидаларга риоя қилишлари шарт.
· Касаллик юқиши хавфи юқори бўлган гурухга кирувчи шахсларга (кекса ёшдагилар, ҳомиладор аёллар, ўпканинг сурункали касалликлари, буйрақ, юрак-томир, эндокрин системаси касалликлари билан касалланган беморлар ва иммунитети заиф одамларга) сафарга чиқиш тавсия этилмайди.
· Одамлар гавжум бўлган жойларга бориш чекланади.
· Тумов аломатлари (йўтал, иситма, акса уриш ҳолатлари) намоён бўлган шахсларга 2 метрдан кам бўлмаган масофада яқинлашмаслик керак.
· Одамлар гавжум бўлган жойларда касалликнинг ҳаво-томчи йўли орқали юқишининг олдини олиш учун тиббий респиратор-ниқобдан фойдаланиш шарт.
· Кўчадан келгандан сўнг, овқатланишдан олдин ва беморлар билан мулоқатда бўлгандан сўнг қўлларни яхшилаб совун билан ювиш ёки таркибида спирт мавжуд салфеткалар билан артиш лозим.
· Ўткир респиратор касаллик аломатлари (тана ҳароратининиг кўтарилиши, йўтал) кузатилганда дарҳол тиббий ёрдамга мурожаат этиш керак.
· Коронавирус касаллиги қайд этилган давлатларга сафарга бориб келган шахсларда, 14 кун давомида ўткир респиратор касалликлари аломатлари кузатилса дарҳол тез тиббий ёрдамга мурожаат этиш ва ушбу давлатларнинг биридан келганлиги тўғрисида шифокорга хабар бериш лозим.
· Коронавирус касаллиги қайд этилган давлатларга боришдан олдин шифокор эпидемиолог ёки инфекционист билан маслаҳатлашиш даркор.
· Туя гўштини, сутини ва сут маҳсулотларини истеъмол қилмаслик, туялар билан мулоқатда бўлишдан сақланиш лозим.
Дунёда ЯШРС-КоВ бўйича нохуш эпидемик холатни инобатга олган холда, бизнинг республикамиз худудига ушбу инфекциянинг кириб келиши ва тарқалишини олдини олиш борасида тегишли чора-тадбирлар кўрилмоқда. Барча халқаро аэропортларда тана ҳарорати юқори бўлганларни эрта аниқлаш мақсадида учиб келган йўловчилар учун тиббий мониторинг ташкил этилган. Ушбу мақсадда замонавий ускуналардан, яъни, тана ҳароратини масофадан ўлчайдиган тепловизорлардан фойдаланилмоқда. Айниқса, Яқин Шарқмамлакатлари ва Корея Республикасидан учиб келаётган авиайўловчиларнинг тиббий кузатувига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Республикада ўткир респиратор ва ўткир зотилжам касалликлари холатлари бўйича эпидемиологик назорат олиб борилмоқда.
Тиббиёт ходимлари учун ЯШРС-КоВга гумон қилинганларни эрта аниқлаш ва даволаш учун қўлланма ишлаб чиқилган. Барча юқумли касалликлар шифохоналарида ушбу касалликка гумон қилинган беморларни ётқизиш ва даволаш учун шароитлар яратилган. Яқин Шарқмамлакатларива Корея Республикасига кетувчи авиайўловчилар учун шахсий хавфсизлик чораларига риоя этиш тўғрисида эслатма тайёрланди.
Коронавирус қўзғатадиган ЯШРС-Ко-В касаллигининг профилактикаси бўйича олиб борилаётган чора-тадбирлар натижасида республикамизда эпидемик барқарорлик сақланмоқда.
Республика Давлат санитария
эпидемиология назорати маркази
бош врачи Б.И.Алматов