ru uz
Сил ҳақида таълимот

Инсонларни сил билан касалланиши қадим замонлардан бери маълум. Инсон умуртқа поғонасида сил касаллиги белгилари, бундан 5 минг йил олдин яшаб ўтган одамларда аниқланган. Худди шундай ўзгаришлар эрамиздан 2-3 минг йил аввал яшаб ўтган Миср фиръавнлари танасида ҳам аниқланган. Гиппократ, Гален, Абу Али Ибн Сино томонидан йўтал, балғам ажралиши, қон туфлаш, озиш каби силнинг асосий симптомлари кўрсатиб ўтилган. Сил таёқчаси аниқланмасдан анча аввал, бу касалликнинг юқумли табиатга эга эканлиги маълум бўлган. Жумладан, эрамиздан 2 минг йил аввал Вавилон қонунлар мажмуасида ёзилишича, агар хотини сил касаллигига мубтало бўлган бўлса, эркакка ажралиш ҳуқуқи берилган эди. Ҳиндистон, Португалия, Венецияда бу касаллик ҳақида дарҳол хабар бериш мажбурий ҳисобланган. Бундан минг йил аввал cил касаллиги юқумли эканлиги, у камбағаллар орасида, оғир шароитларда яшовчилар орасида кенг тарқалиши ҳақида дастлабки мукаммал маълумотларни буюк бобомиз Абу Али Ибн Сино ёритганлар. У зот минг йил бурун махсус асбоб ясаб, экссудатив плевритни пункция қилганлар ва суюқлик чиқариб олганлар. Шу касалликни
сабабини сил деб кўрсатганлар. У кишининг «Тиб қонунлари» китоблари беш юз йилдан ортиқ Европалик олимлар учун беқиёс илм манбаи бўлиб келди.
Ўрта асрларда сил касаллиги жуда кенг тарқалган бўлиб, бу ҳақда тарихий манбаъларда кўп маълумотлар келтирилган.
Италия олими, врач, астроном, шоир Дж. Фракастро (1478-1553), сил касаллиги юқумли касалликлар тоифасига кириши ҳақида аниқ маълумотлар берган, тарихда биринчи бўлиб, «инфекция» атамасини таклиф этган.
Терминология. «Туберкулез» (сил) термини асосида лотинча «tuberculum» - дўмбоқча сўзи мавжуд. Tuberculum сўзини биринчи марта француз анатоми Я.Силвиус XVI асрда ишлатган. Фақат XIX аср бошларида клиник тиббиёт ва патологик анатомия асосчиси Р.Лаэннек дўмбоқча ва казеозли некроз сил касаллигининг типик  ўринишларига хос эканлигини исботлаб берди. Лаэннек ва немис терапевти И.Шенлейн тиббиётга «туберкулез» (сил) терминини киритишди. Лаэннек сил дўмбоқ-чаларини хавфли ўсмалар, давоси йўқ касалликлар қаторига киритган эди.
Сил ҳақидаги фанни «фтизиология» (грекча «phthisis» - озиб-тўзиш, ўлим) деб аташни 1689 й. Р.Мортон таклиф этган. Ҳозирги вақтда «фтизиатрия» термини кўпроқ қўлланилади (грекча «iatreia» - даволаш)
Сил қўзғатувчиси. Сил қўзғатувчисини 1882 йилда немис бактериологи Р.Кох кашф этган. Ҳозирги вақтда сил қўзғатувчиси «сил микобактериялари» деб аталади.
Р.Кох сил таёқчасини аниқлаш учун 17 йил лабораторияда тинимсиз ишлашига тўғри келди. Сил таёқчасини, Р.Кох бемор балғамини везувин ва метилин билан бўяб кўрсатиб берган. Кейинчалик Р.Кох сил 17 қўзғатувчисининг тоза културасини ажратиб олиб, уларни ҳайвон организмига юбориб, сил касаллигини пайдо қилган.
Берлин шаҳрида Физиологлар жамиятида Р.Кох 1882 й. 24 март куни «Сил этиологияси» мавзусида маъруза қилди ва сил таёқчасини ҳаммага кўрсатди ва унга 1905 йилда Нобел мукофоти берилди.
Шунинг учун ЖССТ тавсиясига биноан, 1982 йилдан бошлаб, 24 март – Халқаро силга қарши кураш куни деб эълон қилинган. Сил касаллигининг пайдо бўлишида, Р.Кох ижтимоий омилларга муҳим ўрин берган. «Сил касаллигига мойиллик, - деб ёзган эди Р.Кох – ёмон шароитда яшовчи, қувватсизланган танада юқори бўлади. Ер юзида қоронғи, зах, яшаш шароитлари ёмон, кулбасига қуёш нури тушмайдиган хонадонлар сақланиб қолса, сил касаллиги хеч қачон йўқолмайди».
Туберкулиннинг кашф этилиши. Р.Кох 1890 йилда туберкулинни кашф этган. У туберкулинни бемор балғамини бир неча марта қайнатиб, ажратиб олган. Р.Кох, биринчи марта туберкулинни профилактика мақсадида қўллаш мумкинлиги ҳақида маълумот берган. Олинган туберкулинни Р.Кох биринчи марта ўзида ва ҳайвонларда синаб кўрган. Айтиб ўтиш керакки, ўз танасига юборилган туберкулиндан сўнг Р.Кохнинг тана ҳарорати 38-39о гача ошган, аҳволи ёмонлашган, лекин 3-4 кундан сўнг аҳволи яхшиланган.
Айтиш мумкинки, Р.Кохнинг бу кашфиёти ҳозирги пайтда кенг қўлланилиб келаётган туберкулиндиаг-ностикага асос солган. Кейинчалик, силга қарши дори-дармонлар кашф этилгандан сўнг, туберкулин баъзи ҳолларда патогенетик даво сифатида қўлланилиб келмоқда.
Силнинг патологик анатомияси. Силнинг патологик анатомиясига бағишланган ишлар орасида, Т.Лангханс (1868 й.) биринчи бўлиб аниқлаган кўп ядроли гигант ҳужайраларни кўрсатиб ўтиш мумкин. 1912 йилда чех паталоганатоми А.Гон «Гон ўчоғини», 1904 йилда А.И.Абрикосов кашф этган «Абрикосов ўчоқларини» кўрсатиб ўтиш мумкин.
Диагностика. Сил касаллигини аниқлашда 1819 йилда Лаэннек таклиф этган аускултация усули муҳим аҳамиятга эга бўлган. Ф.Цил ва Ф.Нилсен 1882-1884 йилда таклиф этган бўяш усули, ҳанузгача ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Ниҳоят, В.Рентген томонидан кашф этилган Хнурлари сил диагностикасида тарихий аҳамиятга эга бўлди.
Р.Кох инсон танасига туберкулинни қайта юборишда кузатиладиган ўзгаришларни биринчи бўлиб кузатган (Кох феномени). Шу асосда у, туберкулинни сил диагностикаси мақсадида тери остига юборишни таклиф этди.
1907 йилда австралиялик педиатр ва иммунолог К.Пирке туберкулинни терига тирнаб киритишни таклиф этди ва «аллергия» тушунчасини киритди. 1910 йида Ш.Манту ва Ф.Мендел туберкулинни тери ичига юборишни таклиф этишди. Ҳозирги вақтда бу усулдан «Манту синамаси» тушунчаси билан кенг қўлланиб келинмоқда.
Силга қарши вакцина. Р.Кох шогирдлари А.Калметт ва К.Герен инсонларни силга қарши эмлаш учун вакцина таклиф этишди. Бу вакцина 18 Калметт-Геренлар бациллалари (ВСG ёки БЦЖ) деб номланади. Биринчи марта БЦЖ вакцинаси 1921 йилда қўлланилган. Тажрибалар ва кузатишлар шуни кўрсатдики, вакцинация инсон танаси учун безарар бўлиб, уни кўпгина ижобий томонлари бор экан, яъни вакцинация қилинган болалар орасида силнинг оғир, деструктив турлари кам учраган, ўлим камайган. Собиқ иттифоқда 1928 йилда сил ўчоғида янги туғилган болаларни эмлаш таклиф этилган. 1935 йилдан бошлаб, эмлаш нафақат қишлоқларда, балки шаҳарларда ҳам амалга оширила бошланган. 1950 йилдан бошлаб, янги туғилган барча чақалоқларни эмлаш йўлга қўйилган. Эмлаш, асосан, оғиз орқали амалга оширилган ва 1962 йилдан бошлаб, эмлаш тери ичига вакцина юбориш йўли билан амалга оширилмоқда. 1985 йилдан бошлаб, эмлашга қарши кўрсатмаларни камайтириш мақсадида БЦЖ-М зардоби ишлатилди.
Даволаш. XIX асрда силни даволаш усуллари, асосан, санаторийкурорт, гигиеник ва парҳез муолажалардан иборат бўлган. Силни даволашнинг патогенетик жиҳатдан асосланган, юқори самарали усули, яъни сунъий пневмотораксни, биринчи бўлиб, К.Форлани 1992 йилда таклиф этган. Кейинчалик бу усул янада самаралироқ жарроҳлик
усулларини (торакопластика, экстра-плеврал пневмолиз) қўллаш имконини яратди. БЦЖ дан ташқари, диафрагмал нерв, қовурғалараро нервда операциялар ва каверна дренажи операциялари кенг қўлланила бошланди.
1930 йиллардан бошлаб, жарроҳлик муолажалари кўлами анча кенгайди – зарарланган ўпка ёки унинг бўлагини олиб ташлаш усуллари кенг қўлланила бошланди. Резекцион жарроҳлик муола-жалари ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини сақлаб қолган. Силни этиотроп даволаш силга қарши дори-дармонларнинг кашф этилиши билан бошланган. 1943 йилда америкалик З.Ваксман ва А.Шац силга қарши биринчи дори – стрептомицинни кашф этишди, бу кашфиёт учун улар Нобел мукофотига сазовор бўлишган.
Аввал стрептомицин, силнинг асоратланган, оғир кўри-нишдаги турларини, халқум силини, сил менингитини даволашда қўлланилган, cўнгра у силнинг барча турларида кенг миқёсда қўлланила бошланди. 1954 йилдан бошлаб, силга қарши бошқа дорилар, чунончи, ПАСК, тибон, изоникотин кислота препаратлари (изониазид, фтивазид, солюзид, метазид) қўлланила бошланди. 1960 йилнинг охирларида силни даволаш учун ўта самарали препарат - рифампицин таклиф этилди.
млари зиммасидадир.

 

Орқага Чоп этиш