ru uz
Силнинг умумий патологияси

Микобактерияларнинг кўпчилик турлари атроф муҳитда кенг тарқалган сапрофит микроорганизмлар ҳолида бўлади. Силни пайдо қилувчи микобактерияларнинг турларига М. tuberculosis, M. bovis, М. bovis BCG, М. africanum, M. microti, M. canettii мансуб бўлиб, М. tuberculosis мажмуасига бирлаштирилган. Сўнги йилларда унга М. microti ва М. bovis га филогенетик тегишли М. pinnipedii, M. сарsае киритилган.
Одамда учрайдиган сил қўзгатувчиси уч турдаги микобактериялар:
- Mycobacterium tuberculosis (одамда учрайдиган тури),
- Mycobacterium africanum (оралиқ тури),
- Mycobacterium bovis (қорамолда бўладиган тури) дир.
Одам учун асосан одамда ва қорамолда учрайдиган турлари патоген. Силни юқтирадиган манба микобактерияларни ташқарига чиқариб турадиган касал одам ёки ҳайвон. Сил юқишининг энг кўп учрайдиган йўли аэроген йўл. Лекин касаллик зарарланган тери, шиллиқ пардалар орқали, меъда-ичак йўли орқали юқиши ҳам мумкин. Касаллик меъда-ичак орқали сил билан оғриган сигирлар сутини хомлигича ичганда юқади. Лекин касаллик бошланиши учун организмга касаллик қўзғатувчиси тушишининг ўзигина кифоя қилмайди. Сил билан касалланиш ва ўлимга сабаб бўладиган бир қанча омиллар бор. Чунончи, ижтимоий, маиший омиллар (моддий жиҳатдан ночорлик, одамларнинг ғуж бўлиб яшаши, етарлича овқатланмаслиги, стресслар кишининг инфекцияли муҳитда доим ёки узоқ бўлиши), касбкорнинг хусусиятлари ана шундай омиллардандир. +андли диабет, руҳий 114 касалликлар, кортико-стероидларни узоқ қўлланиши, турли сабаблар туфайли юзага келган иммунитет танқислиги ҳам сил юқиши хавфини кучайтирадиган омиллар жумласига киради. Микобактериялар — кислота ва спиртга чидамли (ўсишнинг маълум бир
босқичида), ингичка таёқчасимон ҳужайралар бўлиб, аэроб ҳисобланади. Улар Грам усулида бўялганда суст мусбатдир ва ҳаракатсиз, спора ҳосил қилмайди.
Конидиялари ёки капсулалари йўқ, қаттиқ озиқ муҳитларда секин ёки жуда секин ўсади: мўътадил ҳароратда кўзга ташланадиган колониялар 2-60 кундан кейин пайдо бўлади. Колониялар, айниқса ёруғликда ўстирилганда пушти, сабзи рангга ёки сариқ рангга киради. Пигмент ҳосил қилмайди (диффундирламайди). Колониялар юзаси кўпинча силлиқ (S-тур) ёки ғадирбудур (R-тур) бўлади. Баъзан микобактериялар шиллиқ ёки бужмайган кўринишдаги колониялар сифатида ўсади. Суюқ муҳитларда микобактериялар юзасида ўсади. Нозик қуруқ парда вақт ўтиб, қалинлашади, ғадир-будур бўлиб, бужмайиб қолади ва сарғимтир тус олади. Булён тиниқлигача қолади ва
детергентлар ёрдамида диффуз ўсишга эришилади. Микроколонияларда М. tuberculosis (яъни, эрта муддатларда) корд омилга алоқадор жгутларга ўхшаш тузилмалар ҳосил қилади. Сил микобактериялари карбол фуксини билан бўялганда ингичка, бир оз эгилган қизғиш рангдаги, беҳисоб доначалар туташган таёқча кўринишида
аниқланади.
Микобактерияларнинг узунлиги 1-10 мкм, кенглиги – 0,2-0,7 мкм. Баъзан эгилган ёки буралганларини аниқлаш мумкин. Алоҳида-алоҳида, жуфт-жуфт ёки тўда-тўда жойлашган микроорганизмлар препаратнинг бошқа компонентларида ҳаворанг фонда аниқ билинади. Кўпинча бактериал ҳужайралар Рим ҳарфи «V» симон бўлиб жойлашади. Препаратда, шунингдек, қўзға-тувчининг кокксимон кислотага чидамли ўзгарган шаклларини, думалоқ сферик ёки мицеласимон тузилмаларини аниқлаш
мумкин. Бунда ижобий натижа текширишнинг қўшимча усуллари билан тасдиқланиши керак.
Микобактерияларнинг ўсиши ва кўпайиши Сил микобактериялари жуда секин кўпаяди: иккига ажралиш (бўлиниш) даври 18-24 соат (оддий бактериялар ҳар 15 дақиқада бўлинади). Шунинг учун типик колонияларнинг яхши ўсиши учун 4-6 хафта керак бўлади. Микобактерияларнинг секин кўпайиши сабабларидан бири, яққол
гидрофоблигидир, улар озиқ моддалар диффузиясини қийинлаштиради. Бу генетик детерминланган ва микобактериялар тузилишининг жуда мураккаблигига боғлиқ. Маълумки, кўпчилик бактериялар рибосомал рибонуклеин кислота (рРНК) оперонларининг кўплаб нусхаларига эга. Секин ўсадиган микобактериялар (М. tuberculosis, M. leprae) опероннинг биттадан нусхасига, тез ўсадиганлари (М. smegmatis) — фақат иккита нусхасига эга. Суюқ муҳитларда ўстирилганда микобактериялар юза ўсади. Нозик қуруқ парда вақт ўтиши билан қалинлашади, ғадир-будур бўлиб, бужмайиб қолади ва кўпинча фил суяги рангига ўхшаш сариқ тусда бўлади. Булён 115 тиниқлигича қолади, диффуз ўсишга фақат детергентлар, масалан, твин – 80 мавжудлигида эришилади. Микроколонияларда (яъни, эрта муддатларда) жгутни эслатувчи тузилмаларни — М. tuberculosis корд-омили билан боғлайдиган белгини ҳосил қилади.
Микобактерияларнинг чидамлилиги
Эволюция мобайнида сил микобактериялари ташқи муҳитнинг таъсирини енгиб ўтади, бошқача айтганда, инактивация ҳолатининг турли механизмларини намоён қилади. Биринчидан, бу кучли ҳужайра девори.
Иккинчидан, бу кенг метаболик имконият. Улар ҳужайра қобиғини парчалаб, кўпгина ҳужайра токсинларини ва моддаларини (турли перекислар, альдегидлар ва бошқалар) фаоллигини сўндириш хусусиятига эга. Учинчидан, бу микобактерияларнинг трансформациясига (L-шаклларининг, дормант ҳужайраларнинг ҳосил
бўлиши) асосланган морфологик пластиклик.
Сил микобактерияларининг яшовчанлиги иқлим шароитларига қарамасдан аҳоли орасида инфекциянинг жуда кенг тарқалишига олиб келади. Бироқ сил  микобактериялари одам организмида узоқ сақланиши ва ҳар қачон фаоллашиши мумкин.
Дори воситасига чидамлилик
Клиник нуқтаи назардан, микроорганизмнинг дорига чидамли штамми келтириб чиқарган касалликларни даволаш учун, стандарт кимётерапия қўллаш тақозо этилади. Чидамлилик, қўлланилаётган кимётерапиянинг самарасизлигини кўрсатади. Бошқача айтганда, восита тизимли концентрацияси яхши натижа берганидан, стандарт кимётерапия қўлланилиши аксари мўътадил шароитларда самарали, «чидамли микроорганизмларнинг» кўпайишига монелик қилмайди. Микроорганизмларнинг дори воситасига чидамлилиги ривожланиши антибиотиклар мавжудлигида селекция (танланиш) ва антибактериал агентга қарши ҳимоя механизмлари билан микроб популяциясининг бир қисмининг яшаб қолишига боғлиқ. Ҳар бир популяцияда сезиларли миқдорда у ёки бу воситага нисбатан резистент мутант ҳужайрлари (асосан, 106 - 109) бор.
Кимётерапияда сезгир микроб ҳужайралари бўлади, резистентлари эса кучаяди. Натижада сезгир ҳужайралар чидамлилари билан ўрин алмашади. Микобактериялар дастлаб кенг таъсир доирасига эга воситаларга нисбатан юқори табиий чидамлиликка эга, бироқ ҳар хил турларда сезгирлик турлича таъсир доирасига ва даражасига эга бўлади.
Чин табиий чидамлилик, деганда микроорганизмнинг барқарор тур белгиси тушунилади. Антибиотик ҳужайра деворининг бирламчи паст ўтказувчанлиги, моддаларнинг ферментатив инак-тивацияси ёки бошқа механизмлар натижасида нишонга яхши таъсир қилмаслиги мумкин. Орттирилган чидамлилик — микроб популяцияси асосий қисмининг ўсишини тўхтатадиган антибиотиклар концентрация-ларида штаммларнинг яшашга мойил хусусиятларининг сақлани-шидир. Орттирилган чидамлилик 116
барча ҳолатларда ирсий: янги генетик маълумотнинг пайдо бўлиши ёки хусусий генларнинг экспрессияси даражасининг ўзгаришига асосланган.
Бирламчи ва орттирилган дорига чидамлилик тафовут қилинади. Бирламчи чидамлиликка касалликка қарши махсус даво олмаган ёки воситаларни бир ой ёки бундан кам вақт давомида қабул қилган беморларда ажратилган штаммлар киради. Силга қарши воситаларнинг қўлланилишини аниқлаш имкони бўлмаганда «дастлабки чидамлилик» атамасидан фойдаланилади.
Бирламчи дорига чидамлилик катта клиник ва эпидемиологик аҳамиятга эга, шунинг учун уни тўғри баҳолашда биринчи марта сил аниқланган беморга диагностик материалнинг микробиологик текшируви ўтказилмагунча кимётерапияни ўтказ-маслик керак (уч кун давомида). Агар бир ой ва бундан кўп вақт давомида силга қарши даво замирида беморда дориларга чидамли штамм ажратилган бўлса, чидамлилик орттирилган ҳисобланади. Бирламчи дорига чидамлилик сил қўзғатувчиси популяциянинг эпидемиологик ҳолатини ифодалайди.
Орттирилган дорига чидамлилик биринчи марта сил аниқланган беморлар орасида самарасиз даво натижасида (дори воситасини нотўғри танлаш, қабул қилиш тартибига риоя қил-маслик, восита дозаларини камайтириш, дори билан вақтида таъминланмаслиги ва воситанинг сифатсизлиги) ривожланади. Бундай омиллар қонда дорилар концентрациясининг ва самара-дорлигининг пасайишига олиб келади, айни вақтнинг ўзида мико-бактерия ҳужайраларида ҳимоя механизмларини «ишга
туширади». Сил микобактерияларининг дорига чидамлилиги тузилмасида қуйидагилар тафовут қилинади.
Монорезистентлик — силга қарши дориларнинг фақат биттасига чидамлилик, бошқаларига эса сезувчанлик сақланган бўлади. Тўла-тўкис (комплекс) даволашда монорезистентлик камдан-кам, кўпинча, стрептомицинга нисбатан (10 - 15% ҳолларда биринчи марта сил аниқланган беморларда) аниқланади.
Полирезистентлик — икки ва бундан кўп силга қарши дориларга чидамлилик.
Мултирезистентлик (MDR) - айни вақтнинг ўзида изо-ниазидга ва рифампицинга чидамлилик (бошқа воситаларга чидамли бўлишига қарамасдан) стрептомицинга ва бошқаларга сезувчанлик билан кечади. Ҳозирги кунда сил қўзғатувчилари MDR эпидемиологик жиҳатдан хавфли бўлиб қолди. Ҳисоб-китобларнинг кўрсатишича, MDR қўзғатувчиларнинг 6,6% кўп аниқланиши (биринчи марта сил аниқланган беморлар орасида) Миллий силга қарши дастурлар стратегиясига ўзгартиришлар киритилишини
тақозо қилади.
Аралаш (кесишган) чидамлилик — бирор бир дорига нисбатан пайдо бўлган чидамлилик, ўз орқасидан бошқа воситаларга чидамлиликни келтириб чиқаради. М. tuberculosisда, асосан, ҳамкорликдаги мутациянинг 117 чидамлилигига боғлиқ эмас. Аралаш чидамлиликнинг ривожланиши айрим силга қарши дориларнинг кимёвий тузилиши ўхшашлигига асосланган. Кўпинча кесишган чидамлилик дориларнинг маълум бир гуруҳи орасида, масалан, аминогликозидларга аниқланади. Кесишган резистентлик оқибатини билиш учун микобактериялар култураларини чидамлиликни микробиологик ўрганиш билан бирга генетик даражада текшириш зарур.
Ўта чидамлилик — кўплаб дориларга чидамлилик, фторхинолонларга ва инъекцион воситаларнинг (канамицин, амикацин, капреомицин) бирортасига нисбатан чидамлилик ҳисобланади. Ўта чидамли штаммлар келтириб чиқарган сил, бемор ҳаётига катта хавф солади, чунки қолган иккинчи қатордаги силга қарши дори воситалари яққол антибактериал таъсир кўрсатмайди. 2006 йилдан бошлаб, айрим мамлакатларда ўта чидамли микобактериялар штаммларининг тарқалишини назорат қилиш ташкил этилган. Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти томонидан КДЧ (кўп дориларга чидамлилик)нинг бундай вариантини XDR, деб белгилаш қабул қилинган
 

Орқага Чоп этиш