Офтоб уриши ва иссиқ элитиши
Офтоб уриши ва иссиқ элитиши организмнинг қизиб кетиши натижасида вужудга келадиган оғир ҳолат. Болалар, семиз кишилар, юрак-томир ва эндокрин касалликлари билан оғриган беморлар қизиб кетишга айниқса мойил бўлади. Қизиш ва айни вақтда кўп терлаш организмда сув-туз алмашинувининг бузилиши, қон айланишининг қийинлашуви ва кислород танқислигига олиб келади. Иссиқ элитиши кўпинча шамолсиз иссиқ кунларда, айниқса, иссиқни кўтара олмайдиган ёки оғир жисмоний меҳнат қилаётган кишиларда (масалан, қурилиш майдончаларидаги иш вақтида, тез юрганда) кузатилади. Қуёш нурларини яхши қайтармайдиган қора рангли кийим ёки ҳаво ўтказмай, бадандан чиқадиган буғни ушлаб қоладиган қалин кийим ҳам иссиқ элитишига шароит яратади. Шунингдек, температураси ва ҳавосининг намлиги юқори бўлган ёпиқ бинода ҳам кишини (масалан, иссиқ цехларда ишлаганда) иссиқ элитиши мумкин.
Офтоб уриши қуёш нурлари организмга тик тушаётганида, айниқса бошни қиздириб юборганида кузатилади. Иссиқ элитиши ёки офтоб уришининг енгил шаклида киши бўшашиб, боши оғрийди, томир уриши ва нафаси тезлашиб, териси намиқиб туради, кўз қорачиқлари кенгаяди, тана ҳарорати, одатда, нормал бўлади. Ўртача даражада офтоб урганда эса кишининг боши қаттиқ оғриб, кўнгли айниб қусади, ҳаракатлари пойма-пой бўлиб, баъзан ҳушдан кетади, кўп терлаб, температураси 39-40 даражага кўтарилади. Оғир ҳолларда киши ўзини билмай қолади, талвасага тушиб, руҳий қўзғалиш рўй беради, бесаранжомланиб, кўзига йўқ нарсалар кўриниши, қулоғига йўқ товушлар эшитилиши, алаҳлаши мумкин. Нафаси юза, тез-тез бўлиб, томири минутига 120-140 мартагача уради, ҳарорати 41-42 даражагача кўтарилади, агар вақтида тиббий ёрдам кўрсатилмаса, шикастланган киши ўлиши ҳам мумкин.
Офтоб урган ёки иссиқ элитган кишини дарҳол тоза ҳавога олиб чиқиб, сояга ўтказиб қўйиш, тепасини сиқиб турган кийимларини ечиб, елпиғич ёки чойшаб билан елпиш, баданини совитиш, бошини совуқ сув билан намлаш керак: унга кўп суюқлик – туз қўшилган совуқ сув, совуқ чой ва кофе ичириш тавсия этилади. Нафас олишни қўзғатиш учун шикастланган кишининг юзи сувга ҳўлланган сочиқ ёки дастрўмол билан шапатиланади, новшадил спирт, кислород ҳидлатилади, бадани уқаланади. Беморнинг нафаси қийинлашиб ёки тўхтаб қолган бўлса, сунъий нафас олдириш керак. Оғир ва ўртача даражада шикастланган кишига биринчи ёрдам кўрсатиб, кейин энг яқин даволаш муассасасига олиб бориш ёки шошилинч равишда врач чақириш лозим.
Иссиқ элитиши ва офтоб уришининг олдини олиш учун ҳаво иссиқ кунларда ҳаракатларга қулай, очиқ рангли енгил кийим, бошга эса похол шляпа, панама, сурпдан тикилган енгил кепка ва бошқалар кийиш ёки очиқ рангли рўмол ўраб олиш керак. Иссиқ кунда узоқ йўл юришдан аввал жуда тўйиб овқатланиш ва ичкилик ичиш ярамайди, чанқоқни босиш учун яхшиси совуқ чой олиб юриш керак. Офтобда ухлаш ярамайди. Киши қизиб кетиши мумкин бўлган корхоналарда эса, танаффус вақтларида салқин душга тушиш ёки бошдан сув қуйиб олиш керак.
КЎП ТЕРЛАШ
Тер чиқиб туриши организмнинг ҳаёт фаолияти учун катта аҳамиятга эга. Моддалар алмашинувида ҳосил бўладиган зарарли маҳсулотлар организмдан тер билан бирга чиқиб кетади. Тер чиқишини марказий асаб тизими идора қилади. Ўта таъсирчан кишилар кўп терлайди. Жумладан, улар озгина жисмоний куч сарфласа, ҳаяжонланса, кун сал исиса ҳам аъзойи баданидан тер қуйилади. Умумий терлаш билан бирга кўпинча баданининг маълум бир жойи – қўл ва оёқ кафтлари, қўлтиқ ости терлаб туриши ҳам кузатилади.
Ёш болалар ва катталар учун махсус ва сифатли оёқ кийим танлашга ҳам эътибор бериш лозим. Зеро, сифатсиз оёқ кийим оёқни терлатувчи ва ҳидлантирувчи арзон хомашёдан тайёрланади.
Ҳаддан зиёд кўп терлаш кишини шамоллашга, ҳар хил тери касалликларига мойил қилиб қўяди ва аксари бадандан ачимсиқ, қўланса ҳид келиб туришига сабаб бўлади. Агар киши умуман кўп терлайверса, невропатолог ва эндокринологга кўриниши керак.
Баданнинг маълум жойлари терлаб турадиган бўлса, шахсий гигиена қоидаларига қатъий амал қилиш зарур. Баданнинг кўп терлайдиган жойлари (оёқлар, қўлтиқ ости, чов бурмалари, оралиқ, тўлароқ аёлларда сут безларининг таги)ни ҳар куни совун билан илиқ сувда ювиб туриш зарур. Акс ҳолда терининг замбуруғли ёки йирингли касалликларига олиб келади.
Баданнинг кўп терлайдиган жойларини ювиб, тоза сочиқни қуригунча босиб-босиб туриш керак. Кейин намни яхши тортадиган кукунлар (ёғли упа, тальк, рух оксид)дан кўп сепиб қўйиш зарур. Агар оёқ кўп терласа, ҳар куни калий перманганат (сув оч пушти рангга киргунча) қўшилган илиқ сувга солиб ўтириш тавсия этилади (оёқ ванналари). Ваннадан кейин оёқ бармоқлари ораси ва кафт терисини қуритиб, тальк сепиб қўйилади.
Шунингдек, қуйидаги воситалар терлашнинг олдини олади:
– Мойчечак, ялпиз, мармарак дамламаси билан кўп терлайдиган жой артиб турилса ёки ванна қилинса тер ҳидини олади ва терлашни камайтиради.
– Тузли ванна ҳам терлашга қарши ёрдам беради.
– Оёқларни ванна қилаётганда 2 ош қошиқ ичимлик содаси қўшилса оёқ терлашининг олдини олади.
Эрталаб тоза пайпоққа буриштирувчи ва дезинфекцияловчи моддалар, масалан, тенг миқдордаги уротропин билан тальк аралашмасидан сепиш тавсия этилади. Оёқ териси қуриб кетмаслиги учун унга озиқлантирувчи кремлардан ҳафтасига 1-2 марта суртиб туриш лозим. Шунингдек, табиий толадан тайёрланган пайпоқларни ҳар куни алмаштириб туриш керак.